واکاوی نظام مدیریت آب در ساختار شهری اصفهان دوره صفوی

با انتقال پایتخت صفویان از قزوین به اصفهان و افزایش چشمگیر جمعیت شهر، طراحان شهری صفوی ناگزیر به ایجاد محلات و ساختارهای جدیدی شدند تا از یک سو نیازهای سکونتی جمعیت رو به رشد شهر را تامین کند و از سوی دیگر زمینه های شکل گیری پایتختی درخور برای شاه عباس اول فراهم شود. شکل گیری این ساختار عظیم بدون توجه به مدیریت آب شهری ممکن نبود. در این نوشتار تلاش شده است تا در یک بررسی تاریخی تحلیلی به مطالعه ابعاد مختلف نظام مدیریت آب اصفهان پس از انتخاب شدن به عنوان پایتخت صفوی پرداخته شود. درواقع این پرسش مطرح می شود که با گسترش شهر اصفهان پس از پایتخت شدن، چه راهکارهایی برای مدیریت آب در گستره شهری جدید در نظر گرفته شد؟ بر این اساس مشخص شد که نظام مدیریت آب در این دوره علاوه بر نظارت بر رودخانه زاینده رود و مادی ها و چگونگی مدیریت زمانی و مکانی آنها، بر شکل گیری بافت جدید شهری (شامل محلات جدید، مجموعه دولت خانه، گردشگاه چهارباغ، مجموعه نقش جهان و..) نیز مهم ترین تاثیر را داشته است. درواقع موقعیت مکانی این ساختارها از یک سو کاملا متاثر از میزان دسترسی به آب بوده و از سوی دیگر حفاظت از بافت جدید در مقابل سیلاب های رودخانه مدنظر بوده است. آب موردنیاز مجموعه شهری اصفهان از دو منبع آب های زیرزمینی (برای مصارف آشامیدنی) و انشعابات مادی ها (برای تامین آب باغ ها و ساختارهای عمومی) تامین می شده است، که در مورد دوم تقسیم آب بر اساس سند موسوم به طومار شیخ بهایی صورت گرفته است. چگونگی نظارت حکومتی در دوره های مختلف نیز بر روند ضعف و قدرت ساختار مدیریتی آب و به طور کلی ساختار سیاسی حکومت موثر بوده است. این پژوهش از نوع پژوهش های تاریخی است، که با دیدی تحلیلی به واکاوی راهکارهای طراحان و تصمیم گیران دوره صفوی در نظام مدیریت آب پایتخت می پردازد. روش داده اندوزی نیز بررسی میدانی به همراه مطالعات اسنادی و کتابخانه ای است.

کلیدواژه ها:

آب ، اصفهان ، ساختار شهری صفوی ، مادی ، طومار شیخ بهایی