کاروانسراهای شهرستان ساوه (نمونه های خشکه رود، آوه، باغ شیخ و ورده)

شهر قدیم ساوه به دلیل قرارگرفتن در شاهراه ارتباطی بین شرق و غرب و جاده ابریشم، دور بودنآبادیها و شهرها از یکدیگر مسائل مربوط به امنیت و حفاظت و ثبات سیاسی، دلایل اقتصادی و نظامیو به عنوان راه ارتباطی مراکز سیاسی- حکومتی، مذهبی و شهرهای مهم آن زمان مانند ری- همدان، ری- بغداد، اصفهان- قزوین و کاشان- قزوین، کربلا- خراسان این شهر را به یکی از مراکز ارتباطی و پایگاه مهمی برای اقامت و استراحت ایران مرکزی تبدیل کرده بود. لذا تردد در این راه ها درآمدهایی رااز طریق اسکان مسافران و اخذ عوارض راهداری از آنها نصیب اهالی این منطقه می کرد همچنینپرورش شتر و راهنمایی کاروانیان نقش قابل توجهی از نظر اقتصادی در توزیع و گردش کالا در شبکهمبادلاتی و رشد و افزایش منابع مالی این منطقه داشته است.در عصر سلجوقیان به سبب تدابیر و کیاست خواجه نظام الملک صدر اعظم کاردان ایرانی امنیت ونظم شدیدی بر سرتاسر امپراطوری سلجوقی که از کرانه های مدیترانه تا مرز چین گسترده بود استقراریافت و در پی آن رفت و آمد مسافران و بازرگانان و کاروانیان بین شهرها بیشتر شد این امر وجودساختمان های بیشتری را در بین راه ایجاب می کرد به همین دلیل کاروانسراهای بزرگی بنا نهاده شد.در زمان حکومت مغولان پس از تخریب شهر ساوه و رونق گرفتن سلطانیه و زنجان، راه از ورامینکه شهر آبادی در آن دوره بوده، به جای ساوه به شمال غربی تغییر مسیر داده و از مسیر قزوین بهزنجان می رفتند و این موجب شد راه حکومتی تغییر کند و جاده های ری تا ساوه تا حد زیادی رونقخود را از دست دادند.گاه کاروانسراهایی به تبع تغییرات زیادی که در دوره های مختلف در راه ها ایجاد می شد به علتقرارگیری در مسیر کاروانیان در منطقه ای اهمیت بیشتری پیدا می کرد و رونق و توسعه می یافت و یا ازرونق می افتاد این اتفاق معمولا در شاهراه ها به گونه ای به تبع تغییرحکومت ها و تغییر مراکز حکومتی وسیاسی تغییر می کرد. برای مثال: در دوره ایلخانان آوه بیش از ساوه مطرح می شود. در این زمان راه هادچار تغییرات زیادی می شوند. ری از رونق می افتد و ورامین شکل می گیرد. با مطرح شدن زنجان وسلطانیه به عنوان مرکز حکومت راه دسترسی به مرکز کشور اینگونه می شود که کاروانیان و مسافرانابتدا به قزوین و از آنجا از طریق بویین زهرا به ساوه می آمدند و بعد از ساوه به قم می رفتند و وجودکاروانسراهای حجیب، ورده و خشکه رود گواه آن هستند که بنای اولیه آنها در دوره ایلخانی ساخته شد. در دورانهای گذشته و بویژه در عصر صفویه شهر آوه بر سر راه کاروانرو واقع بوده و این کاروانسرا همواره میزبان جمعیت کثیری از کاروانیان از نقاط مختلف بوده است.در دوره افشاریه و زندیه ساخت کاروانسرا همچنان ادامه یافت اما به تدریج از اواسط دوره قاجاریهورود امکانات نوین ارتباطی که سفر را راحت تر و سریع تر می ساختند و در نتیجه ارتباط گسترده با اروپابه ایران راه یافته بودند باعث از رونق افتادن کاروانسراها و ویرانی تدریجی آنها شدند.در دوره قاجاریه که تهران به عنوان پایتخت انتخاب می شود راه تهران به ساوه تغییر کمی می کند.بعد از رود شور منزل بعدی به روستای پیک و بعد قاسم آباد می رسیدند، بعد از گذر از شهر تاریخیمامونیه به کاروانسرای حاجی آباد که دیگر متروکه بوده رسیده و به جنوب غرب و شهر ساوه می آمدند.این پژوهش به روش تاریخی- توصیفی و تحلیلی انجام شده و اطلاعات مورد نیاز از طریق بررسی ها و مطالعات کتابخانه ای و اسناد صورت گرفته که در نهایت تحلیل شده است.هدف این پژوهش معرفی چند کاروانسرا در شهر ساوه و توابع آن (زرندیه، آوه، باغ شیخ و مامونیه)و کاربری آنها در گذشته وحال و سرمایه گذاری در جهت پیشنهاد کاربری آینده پرداخته خواهد شد واینکه چگونه و چه برنامهای در کاربری از این بناهای تاریخی در جهت ماندگاری و جذب توریستوجود دارد؟نتیجه اینکه کاروانسراها در گذشته محل اقامت و استراحت جهانگردان و کاروانیان بوده، مدتزمان طولانی مورد غفلت و بی توجهی قرار گرفتند و از این کاروانسراها در نیم قرن اخیر به عنوان انبارکاه و اصطبل استفاده می کردند.در تحقیقات به عمل آمده متوجه شدیم همه کاروانسراهای نامبرده در فهرست آثار ملی به ثبترسیده اند. در حال حاضر کاروانسرای میرزا عبدالغفارخان یا باغ شیخ به عنوان یکی از کاملترین وجامع ترین کاروانسراهای ایران در دوره قاجار در فهرست ثبت آثار جهانی است. کاروانسرای آوه وکاروانسرای ورده بر اساس مزایده انجام شده با کاربری مجتمع تفریحی گردشگری و اقامتگاه بوم گردیبه منظور بهره برداری در صنعت گردشگری به بخش خصوصی واگذار شده است کاروانسرای خشک رود باکاربری های تعریف شده به بخش خصوصی واگذار می شود.امیدوارم در آینده با ایجاد کاربری نو با توجه به نیاز منطقه و نظر متخصصان و توانایی و استعدادهاو پتانسیل های موجود منطقه و اهالی محل با ثبت این بناها در میراث جهانی باعث شناساندن بیشتراین مکان های فرهنگی، تاریخی، تفریحی، موجب توسعه ارتباطات و گردشگری، اقتصاد و ایجاد اشتغالدر این مناطق گردد و گردشگران بسیاری را به این منطقه دعوت نمائیم.

کلیدواژه ها:

ساوه ، کاروانسرا ، صفوی ، ایلخانیان ، زندیه ، سفر ، جاده ابریشم