پیشوندواره های زبان فارسی: تحلیل شناختی

شبه وند کلمه پرکاربردی است که به پایه های مختلف متصل می شود، نقش وندی اشتقاقی را بازی می کند و کلمات مشتق به وجود می آورد. این عناصر زبانی به لحاظ ساختواژی مستقل محسوب می شوند ولی در گذر زمان و تحت تاثیر عوامل مختلف معانی مجازی می یابند و در ترکیبات اشتقاقی حاضر می شوند. در این پژوهش به بررسی موردی دو پیشوندواره زبان فارسی، «خوش، بد-» با دو مفهوم متقابل و با بسامد بسیار زیاد در زبان فارسی، در چارچوب صرف شناختی و با استفاده از مدل هماوند (۲۰۱۱) پرداخته می شود. روش گردآوری داده ها پیکره بنیاد و پیکره مورد استفاده این پژوهش فرهنگ انوری (۱۳۸۱) بوده است. ابتدا تمام واژه های دارای این پیشوندواره­ها استخراج و پس از طبقه بندی در چارچوب صرف شناختی هماوند تحلیل شدند. این عناصر زبانی دارای هر سه عملیات شناختی «مقوله سازی»، «پیکربندی» و «مفهوم سازی» هستند. بر اساس عملیات «مقوله سازی» این عناصر علاوه بر معنای اصلی و فرهنگ لغتی خود دارای معانی دیگری بودند که شماری از این معانی «پیش نمونه» و شماری نیز «حاشیه ای» بودند. پیشوندواره «خوش-» دارای دو معنای پیش نمونه ای زیبایی و خوبی و پنج معنای حاشیه ای فراوانی، پایبندی، فقدان، مهارت و راحتی بود، و پیشوندواره «بد-» دارای یک معنای پیش نمونه ای زشتی و پنج معنای حاشیه ای فراوانی، عدم پایبندی، دشواری، شدت، برخورداری از ویژگی مثبت. بر اساس عملیات «پیکربندی»، «قلمروهای» مختلف بررسی شدند. هر کدام از این پیشوندواره ها دارای قلمروهای مشخص و نماهایی مجزا از این قلمروها بودند. پیشوندواره «خوش-» دارای دو قلمرو مقدار و حالت و پیشوندواره «بد-» دارای قلمرو تمایز بود. بر اساس عملکرد «مفهوم سازی» به بررسی واژه هایی پرداخته شد که دارای پایه مشترک هستند اما عناصر پیشوندی مترادفی بر سر آن ها قرار می گیرند و «تفاسیر» مختلف معنایی حاصل می کنند. یافته­های این پژوهش می تواند موید این واقعیت باشد که تمام عناصر زبانی دارای مفاهیمی هستند که بیانگر تجربه ذهنی متفاوت سخنوران زبان اند و پیشوندها به طور کل و پیشوندواره ها به طور خاص از این قاعده مستثنا نیستند.

کلیدواژه ها:

صرف شناختی ، پیشوندواره ، مقوله سازی ، پیکربندی ، مفهوم سازی