کاربرد لقب «شاهنشاه ایران» در سکه ای ناشناخته از اتابک قزل ارسلان

درج عبارت «شاهنشاه ­ایران» بر سکه­ای از اتابک ­قزل ­ارسلان (۵۸۲-۵۸۷ق) از اتابکان آذربایجان (۵۴۱-۶۲۶ق) امری بدیع و منحصر­به­فرد به­ شمار می­آید. هر چند استعمال واژه شاهنشاه بر سکه­ها در ایران بعد از اسلام امری جدید نبود و توسط امرای آل­بویه و سپس سلجوقیان در سکه­ها مورد استفاده قرار گرفته بود؛ اما در کنار هم قرار گرفتن دو واژه «شاهنشاه» و «ایران»، در تاریخ ایران بعد از اسلام در سکه قزل ارسلان امری نو تلقی می­شود. این امر در تاریخ ­ایران بعد از اسلام نه­تنها سابقه نداشت، بلکه تا دوران نادرشاه افشار تکرار نگردید. مساله ­اساسی در تحقیق پیش­رو بررسی و واکاوی علل به کار بردن عبارت «شاهنشاه ایران» در سکه قزل ­ارسلان از اتابکان­ آذربایجان است. یافته­های پژوهش بر این اصل استوار است که اتابک ­قزل ­ارسلان پس از آن از سوی خلیفه ­عباسی در برابر سلطان طغرل­­ سوم­ سلجوقی، مقام سلطانی یافت و مشروعیت­ دینی را کسب نمود، در پی کسب مشروعیت از طریق به کارگیری نمادهای ایران ­باستان بود. از این­رو با ضرب ­سکه با عبارت «شاهنشاه ­ایران» و نقر نمادهای ایران باستانی درصدد کسب مشروعیت برآمد. نکته حایز اهمیت این است که منطقه آذربایجان یکی از کرسی­های فرهنگی در دوران ساسانی به شمار می­آید و سنت­های ساسانی در این منطقه ریشه­دار بوده است. علاوه ­بر این در اشعار شاعران مکتب آذربایجان معاصر قزل ­ارسلان علایق ایران ­باستانی به چشم می­خورد که به­طور مسلم، قزل ­ارسلان تحت تاثیر این علایق بوده است. در این راستا با توجه به قتل نابهنگام وی و بررسی دیوان اشعار شاعرانی چون ظهیر فاریابی و خاقانی­شروانی به عدم موفقیت قزل ­ارسلان در کسب مشروعیت­­ ثانویه متکی بر هویت ایرانی پی خواهیم برد.

کلیدواژه ها:

شاهنشاه ایران ، اتابک قزل ارسلان ، اتابکان آذربایجان ، فره ایزدی ، سکه