جایگاه فاطمه ام علی مهد علیه در تصوف و فتوت اسلامی

یکی از زنانی که در تاریخ و فرهنگ کهن ایران و اسلام نقش برجسته ای ایفا کرده، فاطمه ام علی (متوفی حدود ۲۵۰ ق.) همسر احمد بن خضرویه (متوفی ۲۴۰ ق.) از عارفان و فتیان قرن سوم هجری است. درباره زندگی این بانوی فرهیخته اطلاعات پراکنده ای موجود است؛ اما با توجه به اینکه نام او همواره در کنار نام همسرش در تذکره ها آمده است، می توان با جمع آوری داده ها به شرح احوال و آرا و سخنان وی دست یافت و تلاش های او را برای یافتن جایگاهی درخور در تصوف و فتوت اسلامی نشان داد و ستود. نویسنده این مقاله می کوشد با تحلیل گفتمان های موجود در عصر فاطمه، افزون بر ترسیم نقش او در حمایت و یا برانداختن آن گفتمان ها، حقایق پنهان تاریخی را آشکار کند. با استفاده از نظریه انواع سرمایه های پیر بوردیو می توان به اثبات این مطلب پرداخت که فاطمه ام علی ـ فرزند دختر یکی از خانواده های اشراف و بزرگان بلخ ـ با تکیه بر سرمایه اقتصادی و نمادین می کوشد سرمایه فرهنگی درخوری برای خود فراهم آورد و با ورود به گفتمان صوفیه و اهالی فتوت به سرمایه اجتماعی و جایگاه اجتماعی سزاوار دست یابد. همچنین توانسته است با ورود به حلقه های تصوف و اهل فتوت در مقابل گفتمان مردسالاری روزگار خود بایستد و نگرش زن گریز حاکم بر آن را به حاشیه براند. روش این پژوهش در بخش مرکزی مقاله، شیوه پژوهش تاریخی است؛ در آن بخش به جست وجوی منابع درباره زندگی، احوال و آثار ام علی اقدام شده است. شیوه پژوهش در بخش دیگر مقاله تحلیلی ـ توصیفی بوده و از نظریه سرمایه پیر بوردیو و دیدگاه زن مبنای والترز در چهارچوب نظری این پژوهش استفاده شده است.

کلیدواژه ها:

تصوف ، ام علی ، احمد بن خضرویه ، گفتمان فتوت ، مردسالاری ، هویت ، سرمایه فرهنگی ، سرمایه اجتماعی