الگوی رفتاری حفاظت از خاک‌های زراعی (مطالعه موردی: گندمکاران شهرستان مرودشت)

سابقه و هدف: با توجه به اهمیت راهبردی منابع خاک در بستر تغییرات جهانی، محافظت از آن، اولویت افزایش امنیت غذایی و اتخاذ سیاست‏های زیست‌محیطی است. اقدامات حفاظتی به منظور حفظ منابع از جمله خاک در ابتدا تنها به مسائل "فنی" و "فناورانه" نسبت داده می‏شد اما طی چند دهه اخیر ابعاد "اجتماعی" و "فردی" این منابع مورد تاکید قرار گرفته است. این امر اثبات شده است که انسان با رفتارهایی که در قبال محیط‌زیست انجام می‏دهد، می‏تواند سبب تخریب و تهدید محیط‌زیست شود. از این رو این مقاله به بررسی رفتار حفاظت خاک گندمکاران پرداخته و نیز یک الگوی رفتاری که منجر به اقدامات آنان نسبت به خاک می ‌شود، را ارائه می‌نماید. نوآوری تحقیق حاضر این است که با وجود مطالعات بسیار در حوزه حفاظت خاک یک موضوع مهم در اغلب این پژوهش‌ها نادیده گرفته شده‌اند، در این مطالعات یا به الگوهای رفتاری انسانی توجه نشده و یا اینکه به‌طور ناقص و غیرجامعی به آنها پرداخته شده است. در نتیجه در این مقاله با در نظرگرفتن این جنبه مهم، استخراج الگوی مناسب رفتاری زارعان در حفاظت از خاک‌های زراعی هدف اصلی می‌باشد. وجه تمایز دیگر این پژوهش استفاده از روش پدیدارشناسی است که کمتر در این نوع مطالعات مورد استفاده قرار گرفته‌است. ﭘﺪﯾﺪار ﺷﻨﺎﺳﯽ، اﺳﺎﺳﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ زﯾﺴﺘﻪ ﯾﺎ ﺟﻬﺎن زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ که ﺑﺮ ﻋﻤﻖ ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد و درک ﻣﺎ را از ﺗﺠﺮﺑﻴﺎت زﻧﺪﮔﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲدﻫﺪ. در نتیجه‌یافته‌های حاصل از این نوع پژوهش مستقیما تجربه زیسته فرد است و بنابراین دارای خطای کمتری است. مواد و روش‌‌ها: برای دستیابی به این هدف از روش پدیدارشناسی استفاده گردید. ابزار جمع‌آوری داده‌ها پرسشنامه باز و شیوه تکمیل این پرسشنامه مصاحبه عمیق بود. با روش نمونه‌گیری هدفمند و با استفاده از فن نمونه‌گیری گلوله برفی، 28 نفر از گندمکاران انتخاب شدند، بدین‌صورت که هر یک از کشاورزان، سوژه بعدی تحقیق را که در شرایط مشابهی با آن-ها قرار داشت، معرفی نمودند. یافته‌ها: نتایج نشان داد، مهم‌ترین مفاهیم درک شده از عوامل موثر بر بروز رفتار محیط‌زیست‌گرایانه حفاظت خاک توسط کشاورزان مورد مطالعه عبارتند از: نداشتن توجیه اقتصادی فعالیت حفاظت خاک، ایجاد تضاد، نوع کشت، کاهش مقدار برداشت محصول، اشتغال جانبی، کاهش هزینه خوراک دام، بخت و اقبال، مواجهه با مسائل قانونی، اجتناب از آتش زدن بقایای گیاهی، کاهش سطح زیر کشت، کاهش کیفیت محصول، کاهش علاقه و انگیزه نسبت به کشاورزی، و احساس فریب خوردگی است. از طرفی تنها رفتار حفاظتی کشاورزان در برخورد با خاک، اجتناب از آتش زدن بقایای گیاهی است و بیشتر رفتارهای روی داده از سوی کشاورزان جنبه تخریبی دارد و مهم‌ترین زمینه‌های تخریبی عبارتند از عدم تغییر شیوه خاک‌ورزی، زیر خاک کردن زباله‌های پلاستیکی، عدم تصفیه آب، رها کردن بسته‌بندی‌های نهاده‌های کشاورزی در زمین، عدم انجام آزمون خاک، مصرف بیش از حد کودها و سموم شیمیایی و عدم رعایت تناوب زراعی. نتیجه‌گیری: به طور کلی یافته‌های حاصل از پدیدارشناسی نشان داد که کشاورزان مورد مطالعه از تجارب ضعیفی در زمینه حفاظت خاک برخوردارند، باورهایشان در زمینه حفاظت خاک غیرمنطقی است و حتی تعریف قابل قبولی از حفاظت خاک ندارند که این موجب شده است که رفتار درستی از خود بروز ندهند. همچنین اگر پیش‌بینی (انتظارات) ناقصی از وضعیت آینده خاک داشته باشند نمی‌توانند یا تمایلی ندارند که رفتار صحیحی از خود بروز دهند.

کلیدواژه ها:

خاک ورزی ، کشاورزی ، پدیدارشناسی