پژوهشی بر جغرافیای تاریخی ‌‌نام‌‌‌‌جای‌های کوستِ نیمروز ساسانی (ازمنظرِ منابع تاریخی و شواهد باستان‌شناختی)

تهاجمات اقوام بیگانه از جهاتِ مختلف در دورۀ ساسانی سبب تقسیم کشور به چهار ناحیه شد تا امپراتوری ساسانی بتواند از قلمرو خویش به بهترین شکل دفاع نماید. در جُستار حاضر می­کوشیم تا به بازشناسی و معرفی نام­جای­ها (شهرهای) مهم کوستِ نیمروز (جنوب، جنوب شرق) قلمرو ایرانشهر ساسانی در منابع تاریخی دستِ اول دورۀ ساسانی (متون پهلوی، اثر مُهر و...) و منابع جغرافیایی مورخان اسلامی قرون اولیۀ و میانی اسلامی بپردازیم. رسالۀ شهرستان­های ایرانشهر و جغرافیای موسی خورنی جزء مهم­ترین منابع تاریخی هستند که علاوه­بر آثار گوناگون دینی و اداری و سنگ­نبشته­های شاهان ساسانی (کعبۀ زرتشت)، جامع­ترین آگاهی­ها برای بررسی استان و شهرهای دورۀ ساسانی در اختیار پژوهشگران قرار می­دهند. رسالۀ شهرستان­های ایرانشهر جزئیاتی دربارۀ استان و شهرها ارائه نمی­دهد اما تقسیم­بندی کامل ایرانشهر به چهار کوست و ذکر شهرها و منطقه­های هر کوست را به ­خوبی بیان کرده است. در میان دو منبع فوق شاهنامه حماسه ملی ایرانیان علاوه­بر صحبت از سرگذشت ایران از دورۀ اساطیری تا تاریخی، احتمالاً بتوان از آن به­عنوان یک منبع تاریخی قابل اعتماد یاد کرد؛ بنابراین در بخش ساسانی شاهنامه فهرستی از نام­جای­های ساسانی را می­توان مشاهده و قابل انطباق دانست. هدف از پژوهش حاضر بررسی تطبیقی ­­جای­نام­ها کوست نیمروز در منابع اشاره شده و ارزیابی شواهد نوشتاری با یافته­های باستان­شناسی می­باشد. روشی که اتخاذ شده روشی توصیفی- تطبیقی و مبتنی بر مطالعاتِ کتابخانه­ای و یافته­های باستان­شناختی است. نتایج پژوهش نشان داد که ساختِ شهرهای بیشمار به دست پادشاهان به ویژه در کوست نیمروز، به منظور تحقق اهداف نظامی، امنیتی و یا بعضاً اقتصادی بود. از سویی دیگر اکثر جای­نام­های اشاره شده در متون پهلوی دورۀ ساسانی در دورۀ اسلامی به همان نام خویش پایدار باقی مانده است. همچنین با بررسی و مقایسۀ سه متن پیش­رو مشخص شد که تناقضاتی میان سه منبعِ مورد مطالعه شده در بیان جهات جغرافیایی شهرهای کوستِ نیمروز وجود دارد.

کلیدواژه ها:

کلید واژه‌ها: کوستِ نیمروز ، جغرافیای تاریخی ، رسالۀ شهرستان‌‌های ایرانشهر ، جغرافیای موسی خورنی ، شاهنامه ، باستان‌شناسی