برات‌های‌ تجارتی عصر قاجار (بررسی تاریخی و سندشناسی)

برات‌ تجارتی مهم‌ترین و پرکاربردترین ابزار مالی در مناسبات اقتصادی عصر قاجار بود. بر اساس شواهد تاریخی، در این بازۀ زمانی، بخش عظیمی از معاملات و مبادلات داخلی و خارجی ایران با استفاده از برات تجارتی انجام می‌گرفت. از سویی دیگر، این سند تنها کارکرد تجاری نداشت، بلکه حکومت برای اموری چون تسویه حساب‌های مالیاتی، پرداخت بدهی‌ها و خرید اجناس از خارج کشور از آن استفاده می‌کرد. با وجود تاسیس بانک‌های شاهی و استقراضی و نیز چاپ اسکناس به سبک غرب، استفاده از برات در مناسبات اقتصادی تا پایان عصر قاجار به صورت قابل‌توجهی ادامه یافت. اما برات تجارتی چه نوع سندی است و یک پژوهشگر چگونه می‌تواند آن را از بین انبوه اسناد تجاری شناسایی کند؟ چه عواملی باعث شد برات تجارتی به مهمترین ابزار مالی در مبادلات تجاری عصر قاجار تبدیل شود؟ این پژوهش، سعی دارد با روش توصیفی- تحلیلی و با بررسی منابع کتابخانه‌ای و اسناد آرشیوی و بیش از 200 برات‌ تجارتی به این پرسش‌ها پاسخ دهد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که برات‌های تجارتی از نظر ظاهری دارای ساختار ویژه‌ای هستند که آنها را از دیگر اسناد متمایز می‌کند. از نظر محتوایی، این سند اطلاعات ارزشمندی از سازوکار نظام پرداخت براتی رایج در میان تجار و صرفان را در اختیار پژوهشگران تاریخ اقتصادی قرار می‌دهد. از سویی دیگر، نبود امنیت در راه‌ها، کمبود مسکوکات، حمل و نقل آسان، رایج نبودن اسکناس و عدم اعتماد به بانک‌ها از عوامل اصلی استفاده گسترده از برات تجارتی در عصر قاجار بود.

کلیدواژه ها:

اسناد تاریخی ، برات تجارتی ، تاریخ اقتصادی ، سندشناسی ، تجار و تجارت