مساله شناسی راهبردی توسعه در استان خراسان رضوی

صاحب اثر: مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری

نوع محتوی: طرح پژوهشی

زبان: فارسی

شناسه ملی سند علمی: R-1103537

تاریخ درج در سایت: 4 اسفند 1397

دسته بندی علمی: اقتصاد اجتماعی

مشاهده: 581

تعداد صفحات: 34

سال انتشار: 1395

نسخه کامل طرح پژوهشی منتشر نشده است و در دسترس نیست.

چکیده طرح پژوهشی:

استان خراسان رضوی یکی از استان های خراسان در شمال شرقی ایران به مرکزیت مشهد است که از 28 شهرستان، 70 بخش و 164 دهستان تشکیل شده است. از مزیت های عمده استان خراسان رضوی موقعیت ممتاز جغرافیایی (ژیوپولوتیکی)، سابقه غنی فرهنگی، تاریخی و روابط فرهنگی و قومی با افغانستان و آسیای مرکزی، تنوع اقلیمی و مراکز علمی-آموزشی و تحقیقاتی می باشد. حوزه اجتماعی این استان متاثر از حاشیه نشینی، مهاجرت، و کمبود آب است که در کنار سیاست گذاری های نامناسب ملی و استانی، موجب ایجاد برخی چالش ها و مسایل اجتماعی و فرهنگی شده است. گزارش حاضر، بازتاب چالش های توسعه در استان خراسان رضوی است که توسط کارشناسان مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری با همکاری «اتاق فکر استان خراسان رضوی» تهیه و تدوین شده است. محورها و حوزه های سیاستی که در این گزارش پوشش داده خواهد شد عبارت اند از: حوزه سیاست اجتماعی- فرهنگی حوزه سیاست زیست محیطی حوزه سیاست گردشگری حوزه سیاست اقتصادی و صنعتی

پیش گفتار طرح پژوهشی

گزارش حاضر، بازتاب چالش های توسعه در استان خراسان رضوی است که توسط کارشناسان مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری با همکاری «اتاق فکر استان خراسان رضوی» تهیه و تدوین شده است. محورها و حوزه های سیاستی که در این گزارش پوشش داده خواهد شد عبارت اند از: حوزه سیاست اجتماعی- فرهنگی حوزه سیاست زیست محیطی حوزه سیاست گردشگری حوزه سیاست اقتصادی و صنعتی متن کامل این گزارش در 25 صفحه در پیوست قابل دریافت و مطالعه است. برخی از مهم ترین چالش های استان خراسان رضوی در چهار حوزه سیاستی فوق الذکر به این شرح است: حاشینه نشینی بنابر مطالعات انجام شده در سال 1390 جمعیت حاشینه نشین استان خراسان رضوی 912103 نفر برآورد شده بود که در 99 محله اسکان غیر رسمی و در شهرهای مشهد، سبزوار، تربت حیدریه و نیشابور استقرار یافته بودند؛ این میزان، استان خراسان رضوی را از نظر جمعیت حاشیه نشین در رتبه اول کشور قرار می داد. بنابر آخرین اظهار نظرهای صورت گرفته از سوی مسیولین استانی و گزارش اتاق فکر استان خراسان رضوی، جمعیت حاشینه نشین شهر مشهد به تنهایی در شرایط کنونی بیش از یک میلیون و دویست هزار نفر برآورد می شود که روند رو به رشد قابل ملاحظه ای را نشان می دهد. وضعیت نامناسب سرمایه اجتماعی بر اساس آخرین تحقیقات انجام شده از سوی وزارت کشور پیرامون وضعیت سرمایه اجتماعی، استان خراسان رضوی از نظر سرمایه اجتماعی کلان در رتبه بیست و نهم(29)، از نظر سرمایه اجتماعی میانی در رتبه سی(30) و از نظر سرمایه اجتماعی خرد در رتبه بیست و هفتم(27) کشور قرار گرفته است؛ این وضعیت استان خراسان رضوی را در مجموع در جایگاه بیست و هشتم (28) کشور قرار داده که با توجه به وضعیت نامناسب سرمایه اجتماعی در ایران بر اساس رتبه بندی های جهانی صورت گرفته وضعیت نگران کننده ای را از این نظر در استان خراسان رضوی نشان می دهد. روندرو به رشد و درصد بالای زنان سرپرست خانوار استان خراسان رضوی یکی از استان های کشور است که از نظر درصد زنان سرپرست خانوار وضعیت نامناسبی را در مقایسه با میانگین کشوری تجربه می کند (13/4 در برابر 12/1). زن بودن سرپرست خانوار به خودی خود مساله و چالشی اجتماعی نیست اما هنگامی که در کنار وضعیت نامناسب زنان در زمینه دستیابی به فرصت های شغلی و فقدان مهارت های لازم برای کسب درآمدهای اقتصادی و یا وجود موانع اجتماعی و فرهنگی برای مشارکت آنها در بازار کسب و کار قرار گیرد می تواند تبدیل به مساله و چالشی اجتماعی- فرهنگی شده و موجبات ایجاد آسیب های گوناگونی را فراهم آورد. برهم خوردن تعادل جمعیتی و افزایش فشار جمعیتی در نقاط خاصی از آن درصد مهاجرپذیری استان خراسان رضوی در سال 1390، معادل 6/84 است. همینطور مطالعات نشان می دهد 21 درصد از روستاهای استان در ده ساله 1375-85 خالی از سکنه شده اند.مقایسه و تفاضل درصد مهاجرفرستی از مهاجرپذیری نشان از مهاجرپذیر بودن اکثر شهرستان های استان خراسان رضوی دارد؛ که این موضوع می تواند تهدیدی برای استان خراسان رضوی به شمارآید زیرا اولا در مقایسه با کل کشور، افزایش مهاجرپذیری را نشان می دهد، ثانیا با توجه به امکانات محدود و جمعیت زیاد خود استان، اضافه شدن جمعیت، این استان را با مشکلات زیادی مانند رشد و گسترش حاشیه نشینی و آسیب های اجتماعی، و زیست محیطی مواجه می سازد. بالا بودن نرخ جرایم براساس اطلاعات سازمان زندان های کشور در سال 1390 درصد جرایم مواد مخدر 35/9، سرقت و ربودن مال غیر 22/5، اعمال بر ضد عفت و اخلاق عمومی 12/3، اقدامات مجرمانه علیه اشخاص و اطفال 9/3 و علیه اموال و مالکیت 5/6 بوده است. بنا بر اطلاعات موجود در سال 1392 بیشترین تعداد زندانیان استان خراسان رضوی مربوط به جرایم مرتبط با مواد مخدر بوده است. نسبت جرم به جمعیت در خراسان رضوی 37 نفر در هر ده هزار نفر جمعیت (میانگین کشوری 29/4 نفر در هر ده هزار نفر جمعیت) می باشد که نشان دهنده میزان زیاد جرایم نسبت به میانگین کشوری است. کاهش تمایل جوانان به تشکیل خانواده و رشد سریع نرخ طلاق در استان خراسان رضوی و بخصوص شهرستان مشهد، عمومیت ازدواج کاهش و میانگین سن ازدواج افزایش یافته است. رشد ازدواج در استان خراسان رضوی طی سالهای اخیر اندک و بعضا منفی بوده است. بر اساس آمار ارایه شده توسط سایت ثبت احوال خراسان رضوی در سال 1392 در استان خراسان رضوی 71465 ازدواج و 16178 طلاق ثبت شده است. در سال 1393، تعداد کل ازدواج های استان 69200 (نرخ ازدواج: 11/5) و مجموع طلاق ها 18601 (نرخ طلاق: 3/1) بوده است (نسبت ازدواج به طلاق: 3/7)؛ در سال 1394، 60472 ازدواج و 17165 طلاق ثبت شده است (نسبت ازدواج به طلاق:3/5). افزایش آمار طلاق و کاهش نرخ ازدواج با توجه به عدم چاره اندیشی پیرامون روش های اساسی پاسخ گویی به نیازهای روانی و جنسی فردی می تواند در آینده تبعات اجتماعی، روانی، بهداشتی و امنیتی قابل توجهی را در استان هایی چون خراسان رضوی ایجاد نماید. پسماند و فاضلاب در استان خراسان رضوی استان خراسان رضوی 6 میلیون نفر جمعیت دارد که شهرستان مشهد با 3069941 نفر (با 51/2 درصد جمعیت استان)، پر جمعیت ترین شهرستان استان است. روزانه بیش از 40 هزار تن زباله در کشور تولید می شود که سهم مردم مشهد از این میزان 2 هزار تن در روز است که البته در ایام اوج حضور زایران این میزان زباله تا 2300 تن در روز نیز افزایش می یابد. بر اساس آمار، روزانه 200 تن از زباله های تولید شده در مشهد از سوی شهروندان تفکیک می شود. این در حالی است که بیش از 90 درصد زباله های استان بدون تفکیک به مراکز دفن منتقل می شوند. آب های سطحی و زیرزمینی هم اکنون 22 درصد از مصارف آب در خراسان رضوی از منابع سطحی و 78 درصد از منابع زیرزمینی تامین می شود. اکنون مخازن دشت های خراسان رضوی با کسری افزون بر یک میلیارد متر مکعب روبه رو هستند و افت سطح آب های زیرزمینی در این استان به بیش از یک متر رسیده است. از مجموع 37 دشت تحت مطالعه این استان، 34 دشت ممنوعه است که از آن میان 15 دشت ممنوعه بحرانی است. تنها سه دشت از 37 دشت خراسان رضوی ممنوعه نیست. یکی از دشت های غیرممنوعه خراسان رضوی در شهرستان کلات و 2 دشت دیگر مربوط به شهرستان سرخس است. آلودگی هوا تراکم بالای جمعیتی و گردشگرپذیر بودن شهر مشهد باعث شده است که این شهر از نظر آلودگی هوا در کنار هفت کلانشهر کرج، شیراز، تهران، تبریز، اهواز، اصفهان و اراک جای گیرد. مهمترین عامل موثر در بروز آلودگی 70 درصدی در هوای مشهد خودروها و وسایل نقلیه هستند. روزانه رفت و آمد یک میلیون و 200 هزار دستگاه خودرو غالبا فرسوده در سطح این شهر مهمترین دلیل آلودگی این شهر است. هزار دستگاه اتوبوس شرکت واحد و 13 هزار دستگاه تاکسی در شهر مشهد فرسوده بوده و نیاز به نوسازی و بهینه سازی دارند. هم اکنون تعداد 63 هزار خودروی فرسوده در سطح این شهر تردد دارند که نیازمند نوسازی هستند. دومین دلیل آلودگی شهر مشهد را می توان فرودگاه مشهد دانست. تعدد پروازها به این شهر زیارتی باعث آلودگی شدید هوا در فصول سرد سال شده است (هر فروند هواپیما به میزان 6 هزار خودرو آلودگی ایجاد می کند). بر این اساس در مشهد روزانه 43 میلیون لیتر بنزین در بالای آسمان شهر سوخته می شود که حجم بسیار فراوانی است و باید برای آن چاره ای اندیشیده شود. نبود نظام مدیریت یکپارچه در حوزه گردشگری و عملکرد جزیرهای سازمانهای متولی گردشگری، صنعتی فرابخشی است و ضرورت دارد سازمانها و نهادهای مختلف با هماهنگی کامل نسبت به انجام وظیفه توسعه در این بخش اقدام کنند اما در حال حاضر بیش از هماهنگی شاهد تعدد مدیریت در حوزه گردشگری استان و تداخل فعالیتهای سازمان حج و زیارت، آستان قدس، اوقاف و سازمان گردشگری هستیم. این تعدد مدیریتی سبب عدم هماهنگی و وجود قوانین و مقررات متفاوت در حوزه گردشگری شده است. عدم توازن توسعه در بخش های صنعت و معدن در استان باوجود اینکه حدود 23 شهرک و ناحیه صنعتی در مناطق محروم و کمتر توسعه یافته استان واقع شده است بازهم شاهد نابرابری شدید در این استان هستیم. بر اساس آمایش استان در بخش صنعت، هدف برای افق 1404 وجود 49 شهرک صنعتی در استان است که سوالی که پیش می آید این است که آیا وجود این تعداد شهرک صنعتی لازم است؟ آیا ظرفیت شهرک های صنعتی استان تکمیل شده است؟ آیا تمامی شهرک های موجود صنعتی استان از تمامی زیر ساخت ها بهره مند هستند؟ آیا می توان اعتبار در نظر گرفته شده برای احداث شهرک های جدید را صرف شهرک های موجود برای ارتقای بهره بری این شهرک ها کرد؟ لازمه پاسخ به این سوال ها همکاری شرکت شهرک های صنعتی و اداره صنعت، معدن و تجارت استان با فعالان اقتصادی و کارشناسان این حوزه است. جمع بندی در مجموع استان خراسان و بویژه شهرستان و شهر مشهد یکی از نقاط بحرانی کشور از نظر آسیب های اجتماعی و بحران های زیست محیطی بویژه در زمینه منابع آب و پسماند است. این استان را می توان نمونه ای دیگر از استان هایی دانست که علیرغم وضعیت مناسب اقتصادی در مقایسه با سایر نقاط کشور، بواسطه عدم توجه به توسعه متوازن و پایدار در سیاست گذاری های سال ها و دهه های گذشته اکنون با بحران های اجتماعی و زیست محیطی ای مواجه شده است که در صورت ادامه روند کنونی می تواند موفقیت های اقتصادی آن را نیز با چالش هایی جدی مواجه نماید. بحران سرمایه اجتماعی، بحران حاشیه نشینی، بحران منابع آب و بحران پسماند نمونه هایی از بحران های بدخیمی است که پایداری این استان و بویژه شهر مشهد را با چالش های جدی ای مواجه نموده است. تمرکز امکانات و سرمایه گذاری ها در شهر مشهد و بی توجهی به توان اکولوژیک استان در زمینه بارگذاری های صنعتی، جمعیتی و کشاورزی سبب شده است که با بحرانی تر شدن وضعیت منابع آب و افزایش شکاف بین امکانات و فرصت ها در مشهد و سایر نقاط استان، مهاجرت ها به شهرستان و شهر مشهد به شدت افزایش یابد که کسب رتبه نخست از نظر جمعیت حاشیه نشین در شهر مشهد در مقایسه با سایر نقاط کشور نتیجه این امر است. این موضوع زمینه مناسبی را برای وقوع سایر آسیب های اجتماعی در این شهر فراهم کرده است. در مجموع می توان بیان نمود که مسیر طی شده تا کنون در استان خراسان رضوی در چند دهه گذشته مسیری بوده است که در چرخه ای خود تقویت کننده قابلیت پایداری استان را کاهش داده و می رود که در زمینه های اجتماعی و زیست محیطی به نقطه بی بازگشتی برسد. رهایی از وضعیت کنونی نیازمند مجموعه اقداماتی از قبیل تدوین نقطه مرجع استان با توجه به شاخص قابلیت پایداری، رصد مستمر این شاخص، ممنوعیت اقداماتی که منجر به بارگذاری های جمعیتی و صنعتی بیشتر در استان شود، آسیب شناسی سیستم حکمرانی در استان، توانمندسازی و کارآمدسازی بدنه مدیریتی و همکاری تمامی نهادهای استانی و ملی در جهت بهره گیری از پتانسیل های مغفول استان در حوزه های تاریخی، گردشگری و ...، که می تواند از فشار اکولوژیک وارد بر منابع استان کاسته و قابلیت پایداری آن را افزایش دهد، می باشد.

نویسندگان