مختصری از سدسازی

مختصر از سدسازی 

ایران با مساحتی در حدود 1,648,000کیلومترمربع و با اقلیم آب و هوایی قالب خشک و نیمه خشک دارای میانگین بارندگی حدود 250 میلیمتر در سال است.در مناطقی از ایران متوسط بارش سالیانه به میزان 800میلی متر نیز میرسد و این میزان بارش اگر در طول سال و طی 8 یا 9 ماه و به صورت منظم اتفاق افتد بسیار عالی ست، اما زمانی که این میزان بارش به صورت نامنظم انجام گردد جای نگرانی دارد.بارش در دو یا سه سال با میزان بالاتر از 800 میلی متر و البته طی چند روز و از طرفی بارش زیر 100 میلی متر در طی چند سال بعد ، باعث میگردد امکان برنامه ریزی به صورت عادی را سلب کند.بارشهای شدید باعث بروز سیلابهای بسیار مخرب و بدون فایده شده و در مسیر خود خرابیهای زیادی به محیط زیست و خاک کشاورزی وارد میکند و عملا امکان بهره برداری از آن را از بین میبرد.در بخش بزرگی از کشور ، بیش از 75 تا 80 درصد بارشها در کمتر از سه ماه رخ میدهد و اگر این حجم آب را کنترل نکنیم در باقی مانده ایام سال چه باید کرد؟اگر بخواهیم به تثبیت جمعیت در مناطق مسکونی و توزیع مناسب آن و نیز توزیع عادلانه ثروت کمک کنیم بایستی به فکر کنترل مهمترین نیاز بشر یعنی آب باشیم.بیش از هفتاد درصد سطح کره زمین با آب پوشانده شده است ، در حالیکه فقط 2 تا 3 درصد آن قابل شرب است و مابقی در اقیانوسها و دریاها هستند.آبهای زیرزمینی جهان سالیانه در مقیاس فوت افت میکنند و لی به اینچ یا کمتر از آن جایگزین میشوند.مصرف سرانه آب در هر روز از 350 تا 1000لیتر در کشورهای توسعه یافته و 2 تا 5 لیتر در مناطق روستایی که مردم آب را مستقیما از جویبارها و چاههای ابتدایی برداشت میکنند متغیر است.(بوتکین ،94،1391).رودخانه کلرادو در مسیر خود تا ورود به خلیج کالیفرنیا ، بخش بزرگی از جنوب غرب آمریکا را پوشش میدهد.احداث دو مخزن بزرگ یعنی سد هوور و گلن کانیون باعث گردید با ذخیره آب امکان مدیریت آن در طول مسیر پایین دست و تعیین حق آبه برای بخشهای مختلف مهیا گردد.نکته مهم اینکه این رودخانه در ناحیه نیمه خشک قرار دارد و در مواقعی از سال به علت کاهش شدید دبی آب ، شوری آن چنان بالا میرود که امکان استفاده برای کشاورزان مکزیکی وجود نداشت و با احداث این مخازن امکان مدیریت رها سازی ایجاد گردید.

نشست زمین

پمپاژ آب زیرزمینی در بسیاری از مناطق خصوصیات زمین را برای همیشه دگرگون کرده است.شهر توسان در آریزونا عمده منابع آب مصرفی خود را از آبهای زیرزمینی برمیدارد و در نتیجه سبب افت شدید سطح ایستابی میگردد.رودخانه های اطراف آن در بخشی از سال در اثر پمپاژ آب خشک و علاوه بر خسارت به کشاورزان ، آبزیان را نیز دچار مشکل کرده است.درختان حاشیه رودخانه از بین رفته اند و جمعیت انسانی به مشکل برخوردند.طرف دیگر در زمان سیلاب ، همین موارد به نحوی دیگر دچار آسیب و خسارت میگردند .در اثر برداشتهای بیش از حد برای رفع نیاز بشر ، سطح سفره یا فشار آبخوان پایین افتاده و سطح زمین دچار تغییر میگردد.در مکزیکوسیتی در اثر برداشت چندساله آب شاهد نشست زمین تا 5 متر در بعضی مناطق بوده ایم.مشکلات مشابه در لاس وگاس ، کالیفرنیا و هوستون گزارش شده است.مناطقی که در زیر آنها آبخوانهای سنگ آهکی قرار گرفته در اثر برداشت با فرونشست زمین مواجه میگردند.سنگ آهکی در اثر مجاورت با هوا دچار تغییرات شده و غارهای به هم پیوسته ایجاد میکند که تا سطح زمین گسترش می یابد.در وینترپارک فلوریدا در سال 1981 حفره ای طی سه روز ایجاد گردید که باعث بروز خسارت به چند خیابان ،خانه ، اتومبیل ، مغازه و .. گردید.(بوتکین،390،1391).در ایران نیز مسئله فرونشست در حال تبدیل به معضل بسیار جدی ست.نشست زمین سالهاست که از طریق تداخل سنجی راداری پایش میشود و اعدادی در حدود 54 سانتی متر در دشت فسا و جهرم گزارش شده است که در مقایسه با مقیاس جهانی 32 سانتی متر ، بسیار بالاست.ضمن اینکه مقیاس جهانی به معنی قابل قبول بودن نشست نیست ، بلکه عددی برای مقایسه وضعیت موجود است.حفر بی رویه چاههای عمیق در اطراف شهرهای بزرگ از جمله تهران یکی از عوامل بسیار مهم در بروز این حوادث است.هرچند تغییر کیفیت آبهای زیرزمینی ، سیل خیزی منطقه و پیشروی آب دریا به سمت خشکی و تغییر الگوی جریان آب زیزمینی نیز باعث تغییر شکل زیر و سطح زمین گردیده و با تسریع انحلال سنگها موجب نشست میگردد.(آریامنش،ایرنا،1400،17تیرماه).آیا بشر متوجه بروز این مشکل بزرگ نیست و عامدانه تلاش در تخریب محل زندگی خود و آیندگان خود دارد و یا در مسیری قرار گرفته که برای رفع نیازهای خود مجبور به این اقدامات شده است؟جواب هر چه که باشد ، مهم این است که دانشمندان و متخصصان میبایست در کنار سیاست گذاران تلاش برای رسیدن به اقدامات بهینه ای داشته باشند که هم نیاز بشر رفع شود و هم محیط زیست حفظ شود.البته اقدامات تنبیهی برای سوء استفاده کنندگان از شرایط موجود و کسانی که به اسم رفع نیاز ، محیط زیست را نابود میکنند نیز باید مدنظر باشد.

فرونشست زمین پدیده ای است که در اثر خالی شدن آب بافت های متراکم و لایه های زیرین سطح زمین رخ می دهد و در اثر آن سطح زمین به صورت تدریجی و در برخی موارد به طور ناگهانی فرو می نشیند.سابقه فرونشست زمین در ایران به بیش از ۴۰ سال می رسد که در اکثر دشت ها و آبخوان های ایران رخ داده و در بسیاری از مناطق مستعد در حال گسترش است.فرونشست در ایران به دلیل برداشت بی رویه آب های زیر زمینی بوده و نتیجه آن کمبود آب و تبدیل بسیاری از دشت ها به کانون های گرد و غبار است.به گفته کارشناسان، این نشست باعث ایجاد ترک و شکاف هایی در زمین شده و بر روی الگوی جریان های زیرزمینی و سطحی، تغییر کیفیت آب های زیرزمینی، تغییر شکل سطح زمین و سیل خیزی مناطق اثرگذار است.

احداث سدهای بزرگ و انتقال آب به شهرهای با چالش آبی میتواند اجبار به استفاده از آبهای زیرزمینی را کاهش دهد که این موضوع خود قادر است روند بحران نشست زمین را کند کند.

با در نظر گرفتن نقش محوری آب در برنامه ریزی های توسعه کشور، مهار سیلابها و آبهای جاری از طریق احداث سد، همواره از اقدامات اساسی و زیر بنائی محسوب گردیده و برای نیل به خود کفائی اقتصاد ی از اهمیت ویژه ای برخورار می باشد(عابدینی و همکاران 1383) .از جمله تاثیر و دخالتهای انسانی در اکوسیستم ها، احداث سد بر روی رودخانه ها می باشد، که موجب ایجاد تغییرات وسیع در اکوسیستم ها، از جمله اکوسیستم های رودخانه ای که مانع مهاجرت ماهیان جهت تخم ریزی و کاهش ذخایر آنها و تغییرات دبی آب می شود(استکی 1382 ).از مهمترین مزایای احداث سدها را میتوان به مهار سیلابهای مخرب ، توسعه کشاورزی ، ایجاد پتانسیل با ارزش در زمینه تولیدبرق پاک ، گردشگری و صنایع مرتبط با آبزیان و نیز مباحث اشتغال اشاره کرد.در ضمن پروژه های سد و سازه های جانبی، غالبا از اثرات و پیامدهای ناسازگار زیست محیطی نیز برخوردار می باشند. نمونه پیامدهای ناسازگار سدهای بزرگ را میتوان به موضوعاتی نظیر تخریب زمینهای زیرآب رفته در مخزن ، زیرآب رفتن آثار تاریخی ، جابجایی مردم و از بین رفتن بعضی گونه های گیاهی و جانوری اشاره کرد.از طرفی در کشور ما با اقلیم نیمه خشک قالب ، شاهد بارشهای بسیار کم در طی چند سال و از طرفی بارشهای سیل آسا در یکی دوسال هستیم که لازم است با مهار سیلابها و مدیریت استفاده از آن در ایام خشک سالی ، نیازهای مردم در صنعت و شرب و بهداشت و کشاورزی برطرف گردد.خلاصه اینکه در شرایط کنونی که مهمترین نیاز بشر به آب است و هر گونه اقدام برای توسعه نیازمند مدیریت این ماده باارزش و محدود در طبیعت ، و از طرفی اقدامات کشورهای همسایه درجابجایی و کنترل آبهای مرزی ، قطعا میبایست از ظرفیت آبهای باران و جاری به بهترین نحو استفاده نمود.

آنچه مهم است رفع نیاز آبی مردم میبایست در اولویت باشد ، در غیر اینصورت میتواند موجب بروز نارضایتی و بحران های زیادی در کشورها گردد.