بررسی سند چشم انداز ۱۴۰۴ از منظر جامعه شناسی توسعه

مختصری از تاریخچه سند چشم انداز

تا قبل از تصویب برنامه سند چشم انداز 1404، جمهوری اسلامی ایران دارای برنامه های پنج ساله توسعه بود. اما از آنجا که برنامه های پنج ساله برای هدایت کشور در یک مسیر بلند مدت کافی به نظر نمی رسید، نیاز به یک دید بلند مدت احساس می شد. از همین رو، مطالعات این طرح از سال 1378 در مجمع تشخیص مصلحت نظام و با نام افق آینده ایران اسلامی آغاز شد. اما با تکامل تدریجی این طرح، به چشم انداز ایران 1404 تغییر نام داد. در این طرح ابتدا شرایط و وضع موجود بررسی شد، سپس به بررسی موانع، فرصت ها، تهدیدها و نیازهای 20 ساله پرداخته شد. این طرح که دارای حجم بسیار زیادی از پشتوانه علمی است در تاریخ 13 آبان 1382 توسط مقام معظم رهبری به سه قوه نظام جمهوری اسلامی ایران و سایر ارگانها و نهادهای آن ابلاغ شد.

متن کامل سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در 1404 هجری شمسی

با اتکال به قدرت لایزال الهی و در پرتو ایمان و عزم ملی و کوشش برنامه ریزی شده و مدبرانه جمعی و در مسیر تحقق آرمانها و اصول قانون اساسی ، در چشم انداز بیست ساله، جامعه ی ایرانی در افق این چشم انداز چنین ویژگیهایی خواهد داشت:

• توسعه یافته، متناسب با مقتضیات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی خود، متکی بر اصول اخلاقی و ارزشهای اسلامی، ملی و انقلابی، با تاکید بر: مردم سالاری دینی، عدالت اجتماعی، آزادیهای مشروع، حفظ کرامت و حقوق انسان ها و بهره مندی از امنیت اجتماعی و قضایی.

• برخوردار از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری، متکی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی در تولید ملی.

• امن، مستقل و مقتدر با سامان دفاعی مبتنی بر بازدارندگی همه جانبه و پیوستگی مردم و حکومت.

• برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تامین اجتماعی، فرصتهای برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده، به دور از فقر، تبعیض و بهره مند از محیط زیست مطلوب.

• فعال، مسئولیت پذیر، ایثارگر، مومن ، رضایت مند، برخوردار از وجدان کاری، انضباط، روحیه ی تعاون و سازگاری اجتماعی، متعهد به انقلاب و نظامی اسلامی و شکوفایی ایران و مفتخر به ایرانی بودن.

• دست یافته به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه ی آسیای جنوب غربی (شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه) با تاکید بر جنبش نرم افزاری و تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی، ارتقاء نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل.

• الهام بخش، فعال و موثر در جهان اسلام با تحکیم الگوی مردم سالاری دینی، توسعه کارآمد، جامعه اخلاقی، نواندیشی و پویایی فکری و اجتماعی، تاثیرگذار بر همگرایی اسلامی و منطقه ای بر اساس تعالیم اسلامی و اندیشه های امام خمینی (ره).

• دارای تعامل سازنده و موثر با جهان بر اساس اصول عزت، حکمت و مصلحت.

ملاحظه : در تهیه، تدوین و تصویب برنامه های توسعه و بودجه های سالیانه، این نکته مورد توجه قرار گیرد که شاخص های کمی کلان آنها از قبیل: نرخ سرمایه گذاری، درآمد سرانه، تولید ناخالص ملی، نرخ اشتغال و تورم، کاهش فاصله درآمد میان دهک های بالا و پایین جامعه، رشد فرهنگ و آموزش و پژوهش و تواناییهای دفاعی و امنیتی، باید متناسب با سیاست های توسعه و اهداف و الزامات چشم انداز، تنظیم و تعیین گردد و این سیاست های و هدفها به صورت کامل مراعات شود.

بررسی سند چشم انداز بر اساس جامعه شناسی توسعه و نتیجه گیری

اگر به سند چشم انداز نگاه کنیم، متوجه می شویم که بخش عمده ای از این سند به وضعیت اجتماعی جامعه می پردازد. 24 مورد از موارد سند چشم انداز به مسائل اجتماعی می پردازد، که همگی به جامعه شناسی توسعه مربوط می شود.

همانگونه که در مبحث موانع اجتماعی داخل توسعه توضیح داده شد، این موانع را می توان به چهار دسته کلی جمعیت و مهاجرت، وضع بهداشت و تغذیه، بی سوادی و نقص نظام آموزشی و فاصله طبقاتی و بی عدالتی اجتماعی تقسیم کرد.

اگر بخواهیم یک دسته بندی موردی در این چهار دسته انجام دهیم، می توانیم متغیرهای اجتماعی سند چشم انداز را در دسته های زیر قرار دهیم.

جمعیت و مهاجرت

وضع بهداشت و تغذیه

برخوردار از سلامت، امنیت غذایی، بهره مند از محیط زیست مطلوب

بی سوادی و نقص نظام آموزشی

برخوردار از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری، تاکید بر جنبش نرم افزاری و تولید علم

فاصله طبقاتی و بی عدالتی اجتماعی

عدالت اجتماعی، آزادیهای مشروع، حفظ کرامت و حقوق انسان ها و بهره مندی از امنیت اجتماعی و قضایی، رفاه، تامین اجتماعی، فرصتهای برابر، توزیع مناسب درآمد، به دور از فقر، تبعیض، ارتقاء نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل

اگر تعداد این موارد را در کل موارد سند چشم انداز بررسی کنیم، متوجه می شویم که در حدود نیمی از موارد سند چشم انداز به توسعه اجتماعی می پردازد. این امر به خوبی نشان دهنده این است که توسعه اجتماعی و شناخت جامعه شناسی توسعه به خوبی مد نظر تهیه کنندگان برنامه سند چشم انداز بوده است.

نکته عجیبی که در این سند وجود دارد، این است که اگر به نقش جمعیت و مهاجرت به یکی از عوامل داخلی اجتماعی توسعه نیافتگی معتقد باشیم، در سند چشم انداز هیچ اشاره ای به این عامل نشده است. در واقع در سند چشم انداز هیچ اشاره ای به وضعیت مهاجرت نشده است، که شاید می تواند به این خاطر باشد که تهیه کنندگان سند معتقد بوده اند اگر سایر موارد این سند به درستی انجام شود، خود این بخش نیز پوشش داده خواهد شد.

نکته مهم دیگری که وجود دارد، تعداد زیاد موارد مربوط به بخش فاصله طبقاتی و بی عدالتی اجتماعی است، شاید این تاکید به این خاطر باشد که جامعه ایران در واقع جامعه فقیری نیست، و ثروت این جامعه بسیار بالا است، ولی مشکلاتی که وجود دارد باعث شده است تا این تقسیم ثروت به عدالت نباشد. البته باید توجه داشت که در اگر به همه موارد سند چشم انداز با هم نگاه شود، متوجه می شویم عدالت اجتماعی که در این سند روی آن تاکید می شود، بسیار با تقسیم فقر به عدالت متفاوت است، و هدف ایجاد یک جامعه ثروتمند با عدالت اجتماعی است، نه یک جامعه فقیر با عدالت.

علاوه بر موارد بالا، بر شاخص های فردی و اجتماعی بصورت متوازن تاکید شده است، و تاکید بر یکی باعث غفلت از دیگری نشده است. هدف اصلی در این سند رسیدن به یک جامعه آرمانی با حذف مشکلات جامعه فعلی است.

اگر به سند چشم انداز از جنبه دیدگاههای توسعه استفاده شده در آن نگاه کنیم، متوجه می شویم که این سند بیشتر با دیدگاههای توسعه بر مبنای خود اتکایی، توسعه متوازن، توسعه پایدار، توسعه یکپارچه و توسعه انسانی شکل گرفته است، و البته توسعه بر مبنای وابستگی در این سند جایی ندارد. استفاده از مجموع دیدگاههای توسعه به این معنی است که تهیه کنندگان سند سعی داشته اند از بهترین نقاط قوت تمامی این دیدگاهها با هم استفاده کنند و نقاط ضعف آنرا به حداقل برسانند.

اگرچه بخش مهم دیگری از موارد سند چشم انداز، به موارد فرهنگی و اقتصادی می پردازد، اما باید توجه داشت که نتیجه تمامی این دستاوردها در توسعه اجتماعی خود را نشان خواهد داد.