خیار غبن و شرایط اثبات آن چیست؟

احتمالا برایتان پیش آمده که پس از یک معامله مثل معامله خودرو یا اجاره دچار ضرر و زیان شوید. شاید در چنین شرایطی با خود فکر کنید که اگر به عنوان مثال، می دانستید که قیمت واقعی موضوع معامله شما بسیار کمتر از چیزی است که شما توافق کرده اید، می توانستید از ورود ضرر و زیان جلوگیری کنید. در صورتی که چنین شرایطی دارید، نگران نباشید. ممکن است بتوانید از حقی به نام خیار غبن در معامله استفاده کنید اما خیار غبن چیست؟ در چه صورتی می توان از آن استفاده کرد؟ برای دانستن پاسخ این سوالات، به خواندن این مقاله از پلتفرم حقوقی ترازو ادامه دهید.

منظور از خیار غبن چیست؟

قبل از این که بخواهیم درباره این خیار توضیحی بدهیم، باید ابتدا بدانید که معنی آن چیست. غبن در لغت به معنای مکر و فریب است. خیار غبن در قانون مدنی، به فروختن مال به کمتر از قیمت واقعی اش توسط یک طرف معامله یا خریدن یک مال به قیمتی بیشتر از بهای واقعی گفته می شود.

البته، برای اینکه بتوان گفت غبن اتفاق افتاده، باید یک شرط مهم را نیز در نظر گرفت که ناآگاهی و جهل فردی که دچار غبن شده، به قیمت واقعی مال مورد معامله است. به عبارت دیگر، اگر فردی مالی را بیشتر از قیمت واقعی خریده یا کمتر از بهای واقعی فروخته، هنگام معامله از چنین موضوعی آگاه باشد، بر اساس ماده ۴۱۸ قانون مدنی حقی برای فسخ معامله نخواهد داشت.

انواع خیار غبن

به طور کلی، خیارات غبن را بر اساس ضرر و زیانی که به یک طرف معامله وارد شده دسته بندی می کنند. طبق این دسته بندی خیار غبن ممکن است فاحش یا افحش باشد.

مطابق با ماده ۴۱۶ قانون مدنی، فردی که در معامله دچار غبن فاحش شده، بعد از آگاهی از این موضوع اختیار فسخ معامله را خواهد داشت. معنی خیار غبن فاحش در ماده ۴۱۷ این قانون آمده است. بر اساس این ماده قانونی، به غبنی غبن فاحش گفته می شود که از نظر عرفی نتوان آن را نادیده گرفت و اصطلاحا قابل مسامحه نباشد.

در خیار غبن افحش، ضرر و زیان وارد شده بسیار بیشتر از غبن فاحش است، طوری که اگر طرف زیان دیده از قیمت واقعی مال مورد معامله آگاه باشد، اصلا حاضر به انجام آن معامله نخواهد شد.

تفاوت خیار غبن با تدلیس

با این که خیار غبن و خیار تدلیس فوری هستند و بلافاصله پس از آگاهی از موضوع خیار، قابل استفاده خواهند بود، با یکدیگر تفاوت دارند. یکی از تفاوت های اصلی این دو خیار این است که خیار غبن فقط در عقود معوض به کار می رود.

در خیار تدلیس، طرف معامله تلاش کرده تا عیب های مورد معامله را بپوشاند و وصفی غیرواقعی را برای انجام معامله به کار برده باشد. در مقابل، خیار غبن در صورتی قابل اجرا است که قیمت مورد معامله بسیار بیشتر از بهای واقعی اش باشد. به عبارت ساده تر، ممکن است در مورد دوم، طرف معامله تلاشی برای فریب طرف مقابل نکرده باشد، اما شرایط به گونه ای پیش رفته که او فریب خورده و با معامله موافقت کرده است.

شرایط اثبات خیار غبن

برای اینکه خیار غبن ثابت شود، باید دو شرط کلی وجود داشته باشد. این شروط عبارت اند از:

• ناآگاهی طرف معامله به قیمت واقعی مورد معامله: همان طور که اشاره کردیم، طبق ماده ۴۱۸ قانون مدنی، «اگر مغبون در حین معامله عالم به قیمت عادله بوده است، خیار فسخ نخواهد داشت.» بنابراین، جهل او از قیمت واقعی موضوع مورد معامله در هنگام انجام معامله یکی از شروط اصلی برای داشتن حق فسخ است.
• وجود غبن فاحش: از مفهوم ماده ۴۱۷ قانون مدنی می توان این طور نتیجه گرفت که در صورتی که اختلاف قیمت ذکر شده ناچیز و قابل مسامحه باشد، خیار غبن ثابت نخواهد شد.

اثبات شرایط خیار غبن در معاملات، معمولا در رویه قضایی به دنبال هم انجام می شود. به بیان ساده تر، باید ابتدا ناآگاهی طرف معامله از قیمت واقعی موضوع مورد معامله ثابت شود. سپس، کارشناس قضایی، قیمت واقعی مبیع در زمان عقد را برآورد می کند. این امر در رویه قضایی اجرا می شود و می توانید نمونه آن را در رای صادرشده از دیوان عالی کشور در دادنامه شماره ۹۴۰۹۹۸۴۴۴۲۳۰۰۵۱۱ در تاریخ ۱۳۹۵/۰۶/۲۹ مشاهده کنید.

اسقاط خیار غبن

مطابق با ماده ۴۲۰ قانون مدنی اعمال خیار غبن باید فوری انجام شود. یعنی پس از اینکه طرف معامله از غبن فاحش آگاه شد، می تواند معامله را فسخ کند. در غیر این صورت، از نظر قانون گذار او قصد استفاده از خیار خود را نداشته و این حق او از بین می رود.

همچنین، مطابق با مفهوم ماده ۴۲۱ این قانون، خیار غبن را نمی توان با دادن مابه التفاوت قیمت ساقط کرد. به عبارت ساده تر، تنها در صورتی خیار غبن با دادن تفاوت قیمت ساقط می شود که طرف مغبون به گرفتن مبلغ اضافی راضی شود.

در برخی از قراردادها عبارت «اسقاط کلیه خیارات ولو خیار غبن» را مشاهده می کنید و ممکن است با خود فکر کنید که این عبارت به چه معنا است. عبارت کافه خیارات ولو خیار غبن یعنی اینکه شما در این معامله قبول می کنید که همه خیارهای فسخ معامله حتی خیار غبن ساقط شوند.

به عبارت دیگر، می پذیرید که حتی اگر مال مورد معامله قیمتی بسیار کمتر یا بسیار بیشتر از بهای واقعی را داشته باشد نیز آن را بفروشید یا بخرید. با توجه به این که با پذیرش این بند حق خود برای فسخ معامله حتی در صورت ضرر بسیار را می پذیرید، پیشنهاد می کنیم که پیش از پذیرش چنین معامله ای حتما جوانب آن را با دقت بسنجید و در صورت امکان با یک وکیل حرفه ای مشورت کنید. اهمیت این کار زمانی بیشتر می شود که معامله شما درباره مالی با ارزش بسیار زیاد باشد.

خیار غبن در معاملات مختلف

بعد از دانستن معنی خیار غبن، احتمالا به این فکر می کنید که این خیار در کدام معاملات قابل اعمال است یا آیا می توان از آن در عقودی غیر ازعقد بیع استفاده کرد؟

خیار غبن در عقد صلح اگر از نوع معاملاتی باشد، قابل اعمال است. به طور کلی، عقد صلح ممکن است برای سازش در امری باشد یا صلح در مقام بیع. کارشناسان حقوقی معتقدند که اگر صلح از نوع دوم باشد، می توان از خیار غبن برای فسخ آن استفاده کرد.

موضوع دیگری که درباره این خیار مبتلا به بسیاری دارد، خیار غبن در اجاره است. از آنجایی که عقد اجاره از عقود معوض است و برای اجاره کردن مال یا ملکی عوضی به طرف مقابل داده می شود، می توان گفت که خیار غبن در آن راه دارد و قابل اعمال است. بنابراین، اگر مستاجر یا موجر پس از امضای اجاره نامه متوجه شوند که اجاره بها بسیار بیشتر یا بسیار کمتر از قیمت واقعی است، می توانند این معامله را فسخ کنند.

خیار غبن در معاوضه نیز قابل اعمال است. زیرا این معامله نیز عقد معوض محسوب می شود. در عقد مغاوصه اگر یک طرف متوجه شود که بهای مال معاوضه شده بسیار کمتر یا بسیار بیشتر از بهای واقعی اش بوده و دچار ضرر و زیان غیر قابل مسامحه ای شده، می تواند این معامله را فسخ کند.

جبران خسارت پس از خیار غبن

اگر پس از معامله ای متوجه تفاوت فاحش قیمت مورد معامله شدید، می توانید از خیار غبن خود استفاده کنید. در این صورت، باید برای طرف معامله اظهارنامه رسمی ارسال کنید و از او بخواهید تا ثمن یا مثمن معامله را به شما بازگرداند. در صورتی که او خواسته شما را اجابت نکرد، می توانید دادخواستی در سامانه ثنا ثبت کنید، به دادگاه ارائه دهید و جبران خسارت خود را از این طریق درخواست کنید.