هوش مصنوعی و ژئوپلیتیک

بسیاری از افراد، هوش مصنوعی را در تقابل با هوش طبیعی قلمداد می کنند. اگرچه به راحتی نمی توان این گزاره را رد نمود اما به شرط شناخت صحیح و مدیریت خردمندانه، می ­توان از ظرفیت­ های پیدا و پنهان بسیار که این پدیده برای توسعه علوم و رفاه بشری ایجاد نموده است، به خوبی بهره مند گردید. فهم دقیق از نقش و جایگاه و نیز فرصت ها و تهدیدات هوش مصنوعی در دهکده جهانی، لازمه سیاستگذاری درست و حکمرانی هوشمند برای آینده هر نظام علمی است. مهمترین ویژگی هوش مصنوعی، دارا بودن تفکر سیستمی پیوسته – نه گسسته-، خلاق و قابلیت حل مسئله با انبوهی از گزینه های عملیاتی ترکیبی است. در دهه اخیر به تاسی از سرعت فزاینده تکنولوژی و نیز زایش انفجاری کلان داده ها، پارادایم غالب در علوم بشری از رهیافت کارایی و اثربخشی هوش مصنوعی تعریف شده است.

با نگاهی گذرا به سیر تکوین هوش مصنوعی متوجه می شویم که ادبیات، مفاهیم و نظریه های پیرامون آن از اصل فلسفی وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت پیروی می کند. به عبارت دیگر، تعریف جهان شمولی که مورد وفاق همه صاحب نظران باشد وجود ندارد. به طور کلی، موضوع محوری در همه این تعاریف، سطحی از هوشمندی است که یک پدیده غیرجاندار (ماشین) از خود نشان می دهد.

باری، سابقه ظهور و بروز و اثرگذاری و اثرپذیری هوش مصنوعی از نیم قرن فراتر نمی رود اما در همین زمان کوتاه، رقابت های جهانی مبتنی بر این فن آوری در راستای تحصیل بالاترین سطح از منافع ملی مطمح نظر سیاستگذاران به صورت عام و حکمرانان نظام سلامت به طور خاص بوده است. به طور مثال اخیرا دولتمردان آمریکایی اعلام کردند که تصمیم برای بازگشت به این سازمان، ناشی از نگرانی پر کردن شکاف ایالات متحده در سیاست گذاری یونسکو توسط چین، به ویژه در تعیین استانداردهایی برای هوش مصنوعی و آموزش فناوری در سراسر جهان است (1).

بر اساس اخبار منتشر شده، چین در عرصه هوش مصنوعی خیلی عمیق و زیربنایی در حال پیشرفت است. آمار سازمان تجارت جهانی نشان می دهد که از میان 100 هزار حق امتیاز انحصاری هوش مصنوعی جهان بین سال های 1999 تا 2019 میلادی، نزدیک به 37 درصد آن ها به چین تعلق داشته است (2). همچنین دفتر مطالعات بنیادین مرکز پژوهش های مجلس نیز در گزارشی با عنوان «بررسی مسئله هوش مصنوعی در جهان» آورده است که؛ "اگرچه ایالات متحده آمریکا رهبری اقدامات تحقیق و توسعه پیشرفته هوش مصنوعی را در اختیار دارد، اما چین نیز به سرعت به دنبال گسترش جایگاه خود در این حوزه است، به نحوی که در حوزه تحقیق هوش مصنوعی، در ثبت اختراعات مربوط به حوزه هوش مصنوعی و ارائه مقالات درباره یادگیری عمیق، در سال 2014 از آمریکا پیشی گرفته است (3).

در همین راستا نویسنده کتاب «قرن بیست و یکم، قرن آسیا-پاسیفیک» تصریح می کند که "چین به دنبال سرمایه گذاری در حوزه هوش مصنوعی است و از آن به عنوان «موتور انقلاب صنعتی بعدی» یاد کرده و لذا به دنبال کاهش شکاف ها در پیشرفت های تحقیقاتی اساسی و اولیه و نیز توسعه محصولات پیشرفته است. این کشور همچنین قصد دارد طی یک استراتژی سه مرحله ای (مرحله نخست تا 2020، مرحله دوم تا 2025 و مرحله سوم تا 2030) رهبر جهان در زمینه هوش مصنوعی شود که این هدف دقیقا در راستای تلاش های پکن برای ایجاد نوآوری در حوزه­های گوناگونی اقتصاد، آموزش، سلامت، مدرن سازی تجهیزات نظامی و نهایتا تغییر در نظم جهانی است" (4). بدیهی است که تلاش پکن برای هژمونی جهانی در هوش مصنوعی، سرعت تغییر محور قدرت جهانی از غرب به شرق را تسجیل می نماید.

در همین راستا گزارش موسسه جهانی مک کینزی (McKinsey) نشان می دهد که هوش مصنوعی مولد می تواند سالانه ۴/ ۴ تریلیون دلار به اقتصاد جهانی اضافه کند. بر اساس گزارش این موسسه، هوش مصنوعی مولد که ابزارهایی چون ChatGPT، Machine Learning و ... را در خود جای داده، می تواند با بر عهده گرفتن بسیاری از امور در آینده، موجب صرفه جویی ۶۰تا ۷۰ درصدی زمان کارگران شود. این مرکز همچنین اعلام کرد که نیمی از مشاغل بین سال های ۲۰۳۰ تا ۲۰۶۰ توسط محصولات هوش مصنوعی و به صورت خودکار انجام خواهد شد (5). این در حالی است که مک کینزی قبلا پیش بینی کرده بود که بین سال های ۲۰۳۵تا ۲۰۷۵، نیمی از کارها توسط روبات های هوش مصنوعی انجام خواهد شد که حالا با گسترش و رشد افسارگسیخته این فناوری، پیش بینی خود را تغییر داد.

در ماه آوریل، یکی از پژوهشگران موسسه فناوری ماساچوست، گزارشی را منتشر و اعلام کرد که هوش مصنوعی مولد می تواند میزان بهره وری اپراتورهایی را که دارای سابقه و تجربه بسیار کمی هستند، به میزان ۳۵ درصد افزایش دهد (6). این گزاره با توجه به موفقیت های عینی و عملی هوش مصنوعی به خوبی اثبات گردیده است. از همین رهیافت می توان به انواع مدل سازی ها و شبیه سازی ها استناد نمود که در همه انواع علوم پرکابرد است و ضمن افزایش دقت در حصول به نتایج، صرفه جویی بالا در زمان و هزینه را در پی داشته است.

سیستم های هوشمند (سیستم خبره و شبکه عصبی)، دارای ساختار، اجزا و پتانسیل هایی هستند که در مجموع قابلیت تصمیم گیری را ارتقا می دهند (7) به همین دلیل از آنها در طیف گستره ای از علوم انسانی و اجتماعی، علوم فنی و مهندسی و علوم پزشکی استفاده می شود. مک لئود (1998) معتقد است که: "مطالعات فراوان، قابلیت سیستم های هوش مصنوعی را در پشتیبانی از تصمیمات انسانی نشان داده است. یکی از مزایای این سیستم ها، در نظر گرفتن راه حل های متنوع تر است (8).

پیچیدگی های دنیای کنونی، چند وجهی شدن تصمیم ها، تحلیل های چند بعدی به جهت سیل کلان داده ها، تکثر متغیرها و دامنه وسیعی از اطلاعات، مجال لازم برای اتخاذ خط مشی های هوشمندانه و تصمیمات صحیح و بهنگام را از انسان باز می ستاند. برای فائق آمدن بر این چالش، استفاده از سیستم های پشتیبان تصمیم گیری مورد توجه است. سیستم های پشتیبان خط مشی و حکمرانی (9) و سیستم های هوش مصنوعی شامل سیستم خبره، رباتیک، یادگیری ماشین، منطق فازی و ... در علوم پزشکی، این فرصت را فراروی همگان می گذارد تا بتوانند تحلیل های سیستماتیک، کل نگرانه، همدید و پیوسته از متغیرهای وسیع داشته باشند.

از این رو می توان گفت فصل نوینی در ژئوپلیتیک آغاز گشته که می طلبد علاقمندان و پژوهشگران مطالعات قدرت، سیاست و جغرافیا، بیش از پیش در آن تعمق نمایند.

1) Educational, Scientific and Cultural Organization of the United Nations, UNESCO (2023).

2( world Trade Organization , Geneva (2022).

3. گزارش هوش مصنوعی در جهان، شماره سه (1398). مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی: دفتر مطالعات بنیادین.

4. بهادر، زارعی و رشیدی، مصطفی (1400). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

(5 McKinsey & Company, USA Chicago (2013).

6) Massachusetts Institute of Technology, MIT University (2012).

7. Sadoughi F, Sheikhtaheri A. Knowledge-based systems and artificial intelligence. In: Sheikhtaheri A, Editors. Management information systems (concepts, structure, development and evaluation). Tehran: Jeafari Publication;

2010: 158-185.

8. McLeod R. Management information systems. New York: Prentice Hall; )1998(

9. پورعزت، علی اصغر (1400). طراحی سیستم پشتیبان خط مشی، برای مهار تباه خط مشی ها و کژ خط مشی ها. مجله مدیریت دولتی. شماره 13.