عباس وریج کاظمی
1 یادداشت منتشر شدهجابه جایی های عظیم فرهنگی-اجتماعی و جنبش زندگی روزمره در ایران
اعتراضات سیاسی در دهه 90 ضرباهنگ پرشتاب تری یافته است، به همراه آن جنبش خرد زندگی روزمره نیز بی قراری هایی داشته است. در جریان اعتراضی که بر سر مرگ مهسا امینی اواخر شهریور 1401 شروع شد و تا زمان نوشتن این متن همچنان ادامه دارد، با تبدیل نوعی جنبش زندگی روزمره آرام و پیش رونده به سطحی رادیکال روبه روییم. جنبش زندگی روزمره از همان دهه ۶۰نشانه های خود در دفع از امر معمولی را در اشکالی چون مصرف ویدئو و پوشیدن لباس جین نشان داده بود (نگاه کنید به امر روزمره در جامعه پساانقلابی، ۱۳۹۵). در دهه ۷۰ پوشش و سبک زندگی در کنار ماهواره به مسئله مهم تری تبدیل شد و در دهه ۸۰ انواع جراحی های زیبایی، بدنسازی، مد، وسایل آرایشی و مصرف محصولات متنوع فرهنگی و اقبال بی نظیر از وبلاگ ستان فارسی و بعد فیس بوک، شکل جدیدی به تحولات در زندگی روزمره بخشید. اشکال مقاومت فرهنگی در دهه 90 از سطح خلاقیت کنشگران فردی (دهه های 60 تا80)، خارج شد و به جماعت های فرهنگی (برای مثال تجمع جوانان جلوی کوروش مال) کشیده شد که معطوف به زندگی بود. با این حال، جماعت هایی اغلب کوچک اما متکثر که از خلال مقاومت فرهنگی در برابر کسالت و ملال روزافزون زندگی روزمره در دهه 90 نقش آفرینی کردند زیر سایه تحلیل های کلان اقتصاد سیاسی به محاق رفتند. اعتراضات پراکنده و ریزوماتیکی که از مرگ مهسا امینی شروع شد به برجسته سازی مسئله حجاب و گشت ارشاد کشیده شد، بعد به مناقشه بر سر آزادی پوشش و در نهایت آزادی سبک زندگی امتداد یافت. تا اینجا حاملان اصلی این اعتراض در خیابان دهه هشتادی ها و تا اندازه ای دهه هفتادی ها بودند. حضور آشکار دانش آموزان و نوجوانانی که تا چند ماه پیش غیرسیاسی و بی تفاوت تعبیر می شدند شکاف عظیمی در تحلیل های پیشین ایجاد کرد. اکنون مسئله این است که مصرف گرایان دل مشغول بدن، زیبایی و سبک زندگی چگونه می توانند در جلوی صف اعتراضات بایستند؟ دانش آموزان و دانشجویان و سایر جوانان در کنار یکدیگر در جست وجوی معنای خود از زندگی برآمدند و امر بسیار معمولی را (مانند غذا خوردن مختلط در سلف یا آزادی پوشش) با امر بسیار رادیکال گره زدند. با این حال، دامنه اعتراضات به سرعت فراتر از فرهنگ پیش رفت، نه تنها با مسائل انباشته شده » جوانی جنسیتی شده « جوانان و حتی زنان پیوند یافت بلکه جنبه های قومیتی و مذهبی نیز پیدا کرد و با لایه های رسمی تر و عریان تر نارضایتی ازجمله فساد گسترده و ناکارآمدی گره خورد. به نظر می رسد جنبش اعتراضی متاخر از لایه های متعددی برخوردار است و به سادگی به چنگ تحلیل نمی آید. ای بسا محققان به ابزارهای بیشتری از آنچه تاکنون از آن بهره می بردند نیاز دارند، و مدلهای مفهومی و تحلیلی جدیدی نیاز است تا بتوانند پیچیدگی موجود در اعتراضات را درک و تحلیل کنند. با توجه به این نکته که پدیده های فرهنگی و اجتماعی، امری رابط ها یاند باید آن ها را در ارتباط با سایر پدیده ها به شکل درزمانی و برزمانی درک کرد، این پدیده نیز امری پیچیده، ناپایدار، غیرملموس، سخت فهم و متکثر است و در کنار همه این ها مانند موجودی زنده، امری پویا و در حال شدن است. از این رو، نویسنده این تحلیل معترف است که از فهم ابعاد مستمرا دگرگون شونده این پدیده ناتوان است. باید توجه کرد آنچه در برخی استان ها ازجمله کردستان و سیستان و بلوچستان رخ داده، نیازمند برجسته سازی و افزودن مولفه تبعیض مضاعف قومیتی-مذهبی است که خارج از چارچوب تحلیل این نوشتار است.
اعتراضات اخیر به بهانه گشت ارشاد شروع شد، اما به سرعت به سطح کلانتر مطالبات ارتقا یافته است. به تعبیر تد رابر تگر ( 1388 ) در کتاب چرا انسا نها شورش می کنند، نارضایتی همیشه وجود دارد و باید دید چه چیزی اعتراض را ممکن می کند؟ تحقیقات جامعه شناسان که از انتهای دهه ۷۰ به طور منظم انجام شده است، تصویر نارضایتی و ترک برداشتن هژمونی مسلط در جامعه را نشان داده است. موج اول ارزشها و نگرشهای ایرانیان « (۱۳۷۹) و دوم ( ۱۳۸۲) به این دلیل که مردم در این دو موج نگاهی بدبینانه به جامعه و وضعیت پیشروی خود داشته اند، نگرانی های اولیه ای در میان جامعه شناسان و سایر تحلیلگران از وضعیت جامعه ایجاد کرده بود. یوسف اباذری ۱۳۸۱ همان دوران، در مجله آفتاب برخی از ابعاد فرسودگی جامعه را به ما نشان داده است. پیمایش ارزشها و نگرشهای ایرانیان، موج سومی نیز دارد که آن را در سال 1394 دفتر طر حهای ملی انجام داده است. در پاسخ به مهم ترین دغدغه و نگرانی در مجموع 58.4 درصد مردم مسائل اقتصادی از قبیل بیکاری، اشتغال، مشکلات اقتصادی، مسکن و فقر را مثال زدند. همچنین در خصوص آینده نگری نسبت به فاصله ثروتمندان و فقرا حدود 63.9 درصد مردم معتقد بوده اند که وضع مردم بدتر و فاصله میان فقیر و غنی بیشتر خواهد شد. اغلب پیمایشهای ملی، دو مجموعه از نگرانی ها را بین مردم نشان دادند: اول اقتصادی (مجموعه ای از مسائل بیکاری، معیشت و مسکن) و دوم اجتماعی (احساس بی اعتمادی، دروغگویی، ریاکاری، چاپلوسی). در سال ۹۷ گزارش آینده بان فهرستی از مسائل کشور را گزارش کرده است که موید تحقیقات انجام شده جامعه شناسان است. هفت بحران عمده جامعه از نظر این گزارش عبارت اند از: بحران تامین آب؛ بحران ناکارآمدی عملکردها؛ بیکاری؛ فرسایش سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی؛ فساد گسترده؛ مرکزگریزی از الگوهای هنجاری رسمی؛ و ناهنجاری های ساختاری اقتصاد ایران. با این شرح مجمل از مسائل عمده اجتماعی ذکرشده می توان درک کرد چرا زمینه های نارضایتی در شکل گسترده، ظرف چندین دهه در ایران، فراهم شده است بدون آنکه راهی برای حل مسائل در پیشروی جامعه قرار داده شده باشد. این مردم انتظاراتی حداقلی از حاکمیت داشتند (اداره کردن درست جامعه) و خودشان نیز کوشیدند از طریق انتخابهای خود در صندوق رای، فرصت لازم را به گروههای سیاسی مختلف بدهند، اما به نظر می رسد روند زمانه، به سمت تشدید نارضایتی ها بوده است. در پشت لایه های اولیه نارضایتی ها، تحقیقات پیمایشی به درون اشکال جزئی تر آن راه نیافته است. نارضایتی که علاوه بر عوامل یادشده در بالا به آزادی در انتخاب سبک زندگی و اختیار کردن آزادانه عرصه های معمولی زیست روزمره مربوط می شود. در طول چند دهه اخیر، نیروی پیش برنده زندگی برخلاف لایه های رویین، مقاومت را در اشکال نرمتر، درون متن زندگی به جلو برد و علی رغم توفیقات تدریجی تجربیات دردناکی را هم از سر گذرانده است، تنها یک نمونه آن تجربه رویارویی با گشت ارشاد و جریمه های کشف حجاب در خودروهاست که به انباشت پنهان خشم و تراکم احساس حقارت در جامعه منجر شده است. با این همه، گویا اینک به زمان تلاقی همه اشکال نارضایتی ها در سطوح خرد و کلان به یکدیگر نزدیک شده ایم. در این نوشتار می کوشم از طریق پنج جابه جایی عظیمی که در یکی دو دهه اخیر در ایران رخ داده است، تصویر بزر گتری از تحول جنبش زندگی روزمره ارائه دهم: جابه جایی سنی؛ جابه جایی نسلی؛ جابه جایی جنسیتی؛ جابه جایی جمعیتی؛ جابه جایی در گروههای مرجع؛ و جامعه شبکه ای شده.
سن، هنگامی که صرفا بر یک فرد یا گروه مشخصی اشاره داشته باشد ممکن است نمود علمی مهمی نداشته باشد، اما اگر از بعد جامعه شناسانه بخش قابل توجهی از جامعه را دربرگیرد، می تواند تاثیرات بلندمدت تر و عمیقتری در جامعه داشته باشد. بدین معنا، مختصات جمعیت شناختی می توانند تحولی کیفی در زندگی ایرانیان را شرح دهند. از سالها قبل، جمعیت شناسان پیش بینی کرده بودند بین سالهای 1395 تا 1405 دوره میانسالی جمعیت را در کشور تجربه می کنیم. این در حالی است که ایران از 1410 به بعد جامعه ای سالخورده خواهد بود. این جمله به نظر ساده می آید، اما جامعه شناسان باید بر پیامدهای اجتماعی عظیم آن دقت بیشتری کنند. یکی از کوچک ترین نتایج آن این است که جمعیت فعال در انقلاب 57 حتی اگر جوان بوده باشد و در حوالی سن 20 سال، امروز در بهترین حالت 10 درصد جامعه ایران را شکل می دهد و جمعیت بالای 65 سال ما تنها 6 درصد از کل جمعیت را شامل می شوند (5 میلیون نفر). به عبارتی نسلی که انقلاب کرد اینک حجم کوچکی از جامعه را شامل می شود و ایده هایش که همچنان بر کلیت جامعه مسلط است غیرهژمونیک شده است (و این غیرهژمونی کشدن ایده های مسلط یکی از چالش های اصلی جامعه سیاسی امروز است(. همینطور، جمعیتی که به دلیل قلت سن، نظاره گر انقلاب و سال های اولیه پس از آن بوده است اکنون میانسال است و اینک، بخش مهم جامعه یعنی 44 درصد جمعیت ( 35.800 میلیون هزار نفر) را شامل می شود. این در حالی است که نسل جوان و نوجوان ما ( 15 تا 29 سال) صرفا 20 میلیون نفرند. بدین ترتیب، ساختار جمعیت ایران در برهه انقلاب از کودکی و جوانی به سمت میانسالی در زمانه کنونی میل پیدا کرده است و این میانسال شدن ساخت جمعیت، به تحول کیفی ازجمله جابه جایی مفهوم گذشته با آینده، تحول کیفی در مفهوم امید، تحول در مفهوم آرمان و واقع گرایی، عقلانیت و محافظه کاری بیشتر منجر شده است. می توان این تفاوت کیفی را از سه زاویه گذشته، حال و آینده و تغییر جایگاهشان نسبت به نسل جوان نشان داد. ابتدا اینکه، جامعه میانسال در مقایسه با جامعه جوان، نگاهش به آینده متفاوت می شود، به معنایی آینده اش با زمان اکنونش قرابت می یابد، وقتی به آینده نگاه می کند زمان بسیار نزدیک را می بیند چراکه دیرهنگام است که آینده شان شروع شده است یا در آستانه رسیدن به آینده به سر می برند. جوانانی که در تخیلاتشان در چند دهه گذشته به آینده ای امیدبخش، دل بسته بودند، اکنون میانسالانی اند که بهزمان آینده رسیده اند بدون آنکه آن خیالات و رویاها محقق شده باشند. می توان خیالها و امیدها را به هم گره زد و آنگاه اگر فرد به این نتیجه برسد که توفیقاتی که داشته قابل قبول نبوده است خود را در سلک شکست خوردگان تعریف می کند. این جمعیت شکست خورده میانسال، به یقین راوی قصه های خود برای نسل های جوانتر خواهد بود و اکنون که رو به سمت دنیای پیری دارد از درافتادن در آن امتناع می کند، از این رو می کوشد از ته مانده های فرصت خود برای ساختن زندگی بهتر بهره ببرد، اما این نسل (دهه پنجاهی و شصتی ها) هم زمان نسلی فداکار و جمع گرا پرورش یافته است و هنوز در تردید منافع فردی و جمعی به سر می برد. یکی از راهکارهای این نسل گسترش و تمدید جوانی است. برای میانسالانی که جوانی شان، هیچگاه نیامده یا بی کیفیت بوده، از طریق تداوم تحصیلات و مجرد ماندن یا ازدواج سفید، حتی طلاق و رفتن سراغ تجربه های جدید مانند ورزش، آموزش سازهای موسیقی، یا سایر اشکال تجربه خارق العاده در سن میانسالی، در پی تمدید جوانی خود هستند. ازاین رو برای میانسالان، فقدان چشم انداز و تصویری شکننده از آینده به مولفه مهمی تبدیل می شود. اگر همه این موارد را با بازاندیشی در گذشته -حدود چهل یا پنجاه ساله- قرار دهیم می توانیم انتظار خوانشی یاس آلود از جامعه ایرانی داشته باشیم. برخی از تحقیقات کیفی به خوبی اشکالی از این ناکامی و ناامیدی را نشان داده اند که بر مبنای آن، کوشش برای بازیابی امید بیشتر جنبه ای فردگرایانه و کوتاه مدت و در عین حال بسیار ابتدایی یافته است. در گزارشی با عنوان "تحول کیفی افکار عمومی در ایران"، محسن گودرزیبا تفسیر نظرسنجی ها در طول دهه 90از ذهنیتی جمعی پرده برداشت که در عین تعمیق نارضایتی و بی اعتمادی به حاکمان، بسیار از آینده هراسان و در عین حال ناامید است. بر مبنای این گزارش، 90 درصد پاسخگویان گفته اند امیدی به بهتر شدن اوضاع ندارند. دوم آنکه، برای جمعیت میانسال گذشته معنادار می شود، چراکه حداقل سه یا چهار دهه از زندگی خود را پشت سر گذارده اند و می توانند به شکلی انتقادی در تاریخ و عملکرد خود و جامعه تامل کنند. تجربه فرشته تاریخ مورد نظر بنیامین، برای تجربه نسل میانسال معنا می یابد و دقیقا درحالی که به سمت پایان زندگی خود به سرعت به پیش می رود، (پایان برایش معنادار می شود( نگاهش به سمت گذشته است. برای جامعه ای که میانگین سن یاش بالای سی سال باشد به تعبیر کریستوفر بالس تبدیل به نسلی شده است که می تواند بر فرازی بایستد و به آنچه گذشته نام گرفته نگاه کند و می تواند از این خاطرات پراکنده و گذشته خود، کلیتی هرچند متزلزل بنا کند و از آن تصویری بسازد که قضاوت را ممکن کند و این گونه است که جامعه میانسال که اینک بخش غالب جمعیت را دربر می گیرد نومیدانه به تامل انتقادی در باب زندگی و عملکرد خود در جامعه می پردازد.
سوم، زمان حال برای این جمعیت به تعلیق درمی آید. اکنون به مثابه، "این لحظه حساس کنونی" پر از تزلزل ، و تشویش است. به خصوص برای جمعیتی که چهل سال تورم و رکود را به خاطر دارد و همیشه در اضطراب زمان و عقب ماندن از آن به سر برده باشد. خصلت چنین جامعه ای این است که زمان حسرتها زود فرا می رسد و "ناگهان زود چقدر زود دیر می شود" برای مثال وقتی به " ۵سال گذشته" می نگرد، همه چیز به خاطراتی حسرت بار بدل می شود، به گونه ای که احساس می کند دهه ها از عمرشان گذشته است! چهارم آنکه، برخلاف جامعه جوان که همچنان رادیکال و در جستجوی آینده است، جامعه میانسال جهتگیری های محافظه کارانه تری را اتخاذ می کند، اما محافظه کاری اش را نباید زمانی که در شرایط اضطرار قرار می گیرد در تعارض با قرار مفهوم شهروند عاصی گودرزی ( 1398) داد. جمعیت میانسال نیز شهروندی عاصی است بدون امید به آینده، عصبانی از چیزهایی که از دست داده است، بی اعتماد به مجریان جامعه، درگیر با هزاران مشکلات اجتماعی چون فقر، طلاق، اجاره نشینی، حاشیه نشینی، شکاف اقتصادی و نابرابری، اما این جمعیت میانسال با جمعیت جوان در لحظه پساآرمانگرایانه به هم تلاقی می کنند. این زوال آرمان گرایی که در بدو امر از ریشه های سنی و جمعیت شناختی سرچشمه می گیرد در سطح اجتماعی، جامعه را با نوعی عقلانیت، حسابگری و دم غنیمت شماری روبه رو می کند. دو نسل جوان و میانسال در نداشتن چشم انداز نگاه برابری با یکدیگر دارند؛ زیرا میانسالان به گذشته نگاه می کنند که ببینند چه فرصتهایی را از دست داده اند، اما جوانان به آینده می نگرند برای دیدن فرصتهایی که از دست خواهند داد. جمعیت ناراضی و عاصی میانسال به دلیل تعلقات مادی و خانوادگی اش و همینطور واقع گرایی اش ملاحظات بسیاری برای تبدیل نارضایتی به اعتراض دارد. اگرچه به لحاظ ذهنی با معترضان همدلی دارد، اما به لحاظ جسمی و عینی نمی تواند به سادگی بدان بپیوندد. این جمعیت (حدود ۳۶ میلیونی) به دلیل قلت سنش در لحظه انقلاب و یک دهه پس از آن نیز تماشاگر (اغلب همدل) بوده است و اکنون نیز به دلیل کثرت سن و تعلقاتش، بیشتر تماشاگر (اغلب همدل) است. با این حال به خوبی می داند که انقلاب چه پیامدهایی دربر دارد. از اینرو اعتراضات را ظرف یک دهه گذشته با کمترین هزینه به شکلی مسالمت آمیز به جلو برده است (به عنوان نمونه از طریق اعتراضات صنفی، بیانیه، گفتوگو با اصحاب قدرت، صندوق رای، بوق زدن درون خودرو، لایک کردن و پست گذاشتن(. بنابراین جابه جایی ساخت جمعیت در ایران در گسترش ناامیدی و تعمیق نارضایتی از یک سو و تزریق عقلانیت در جنبش اعتراضی و کند کردن روند رادیکالیزه شدن اعتراضات از دیگر سو نقش دارد. علی رغم این توضیحات، متغیر سن به تنهایی نمی تواند عاملی اجتماعی باثباتی برای تحلیل اعتراض باشد، اما وقتی در ساخت اجتماعی می نشیند تاثیر مهمی در شکل دهی به کیفیت جامعه ایفا می کند. از سویی دیگر همین متغیر، پیوندی پیچیده با مفهوم نسل و جنسیت، مهاجرت و سایر مولفه های اجتماعی دارد.
جابه جایی نسلی
به تعبیر مانهایم، یک نسل در برهه ای مشترک از سرنوشت جمعی مشارکت دارد و از طریق تمایل به شیوه رفتاری معین، خود را از نسل دیگر متمایز می کند. از سویی دیگر، هر نسل از طریق رخدادها و به تعبیر موژه ( ۱۳۹۹) اتفاقات عظیم با نسل پیش از خود متمایز می شود در این رویدادهاست که (در اینجا اعتراضات اخیر) آشنایی و ملاقات با کلیت جامعه و تاریخ صورت می گیرد و یک نسل معنا و هویت خود را برمی سازد و ابژه های نسلی مشترک و ذهنیت نسلی خود را ایجاد می کند. ما بدین دلیل از تحولات سنی شروع کردیم که بتوانیم روشن تر از نسل دهه 80 و تفاوتش با نسل های قبل از خودش سخن بگوییم. نسل دهه 80 متمایز است؛ نه صرفا به دلیل خصیصه های نسلی اش، بلکه به دلیل تاریخمندی که از آن برخوردار شده است. جامعه ایرانی در دهه ۱۴۰۰با اولین نسلی روبه رو می شود که نوجوانی و جوانی اش را در یک جامعه میانسال که به سمت پیری می رود می گذراند و با پیرانی از نسل انقلاب سروکله می زند که اینک به لحاظ جمعیتی ۶ درصد کل جمعیت ایران نیستند و جامعه ۱۲ میلیونی متولد دهه 80 که قرار است تا چند سال دیگر، اداره جمعیتی را بر عهده بگیرد که بیشترشان (در آن زمان دیگر جامعه ای پیر خواهیم بود) به لحاظ سنی به مراقبت نیاز دارند. با این حال، نسل آینده وقتی به سن کار م می رسد، یکی از بزرگترین چالشها این خواهد بود که جامعه عظیم میانسال رو به پیری، به سادگی نمی خواهد از بازار کار و احتمالا عرصه سیاست دست بکشد. جابه جایی های نسلی در افق کوچک به همان پدیده های ده سال یک بار در میان عموم ارجاع دارد، اما در سطحی وسیعتر جابه جایی های نسلی می تواند تحولات عمیق تری را نشانه رود. برای مثال، نسلهای دهه 70 به بعد نه دوره خاتمی را تجربه کرده است و نه دوره های پیش از آن را، و نسل دهه ۸۰ فقط از دوره برجام به بعد خاطره دارد؛ اما نسل میانسال علاوه بر اشتراکاتش با دهه های بعد از خود، تجربه برهه انقلاب، جنگ و اصلاحات را دارد. این تجربه ها قطعا در جهت گیری های سیاسی اجتماعی هر نسل تاثیرگذار است. از اینرو، نسل دهه 80 به کل با ابژه های نسلی کاملا متفاوتی پا به جهان گذاشته است، ذهنیت نسلی به کل متفاوتی دارد، به دلیل موقعیت سنی اش (جوان و نوجوان( محافظه کاری کمتری دارد، و مهم تر از همه این نسل در زمانی زندگی می کند که همان زمان آینده نسل انقلابی سال ۵۷ است. این همان برهه زمانی است که آینده نسل میانسال با حال نسل کنونی تلاقی می کند و از نو به شکل انتقادی، خوانش پذیر می شود.
نسل دهه 80 که اکنون در آستانه جوانی است، نه فرزند نهادهای رسمی مانند مدرسه و نه رسانه های رسمی چون تلویزیون دولتی است، بلکه نسل شبکه های اجتماعی است که زندگی اش را استوری و استوری اش را زندگی می کند! همه چیز برای او با سرعت تعریف شده است. در توصیف این نسل آمده است که حتی زمان پست گذاشتن عکس ها در اینستاگرام برای آنها به کندی می گذرد، از این رو تصاویر ویدئویی در ریلز را ترجیح می دهد. از سویی دیگر، نسل شبکه های اجتماعی در فضایی افقی تر نسبت به فضای سلسله مراتبی جامعه پیشاشبکه ای بزرگ شده است؛ از این مرزهایی که در جامعه پیشین (برای مثال جنسیتی و جنسی) برایشان مهم بوده است، در اینجا اهمیت چندانی ندارد. این نسل اگرچه وطن برایش موجودیت و معنا دارد، اما قلمروهای جدیدی را برای خود تعریف کرده است که مستلزم کنار نهادن محدودیتهای دولت-ملت است.
فاکتور متمایزکننده بعدی نسبتی است که با جهان سنتی و مذهبی برقرار می کند. اگرچه تحقیقات جامعی در این خصوص انجام نشده است، اما می توان بیان کرد که نسبتش با مذهب به کل با جهان پیشینیان متفاوت است و تا اندازه زیادی پرسشگرانه با آن روبه رو می شود. عباس عبدی در کتاب تحول نامگذاری کودکان، 18 به ما نشان داده است اولین جایی که این نسل با ما متمایز می شوند نام های کاملا متفاوتی (سکولار شدن نام ها) است که با خود حمل می کنند. عمده اسم هایی که این ها در شناسنامه خود دارند اسامی جدید و نوظهوری است که به کل با اسامی چند دهه قبل متفاوت است. بخشی از این تفاوت از خواست خانواده های آن ها برمی خیزد که در جای خود بدان اشاره خواهم کرد.
در سال ۹۹ در پی انجام تحقیقی در زمینه گفت وگوی نسلی برآمدیم و هدف ما مطالعه و تحلیل روی نقاط تعارض و منازعه میان نسلها بود. با تحولات اخیر متوجه شدیم در برهه هایی این چنینی، مسئله از مشکل نسلی فراتر می رود و نسل های مختلف گویا در چنین موقعیتی به توافقی نانوشته می رسند. مسئله گفت وگو نباید صرفا میان نسلها بلکه باید بالاتر از آن میان جامعه با ساختار حاکمیت صورت گیرد. با این حال آن تحقیق نشان داد که همواره کلیشه های نسلی و بدبینی نسل های قدیمی تر به نسلهای جدیدتر وجود داشته است. در نتیجه مختصات منفی ای که در زمینه نسل نوظهور گفته می شود، بیشتر از نگرانی های نسل گذشته برمی خیزد تا واقعیات موجود. آن کلیشه ها چه بودند؟ نسل دهه ۷۰ و ۸۰ بیشتر توسط نسل های قبل با عنوان بی قید و بی هدف و بی آرمان و خودمدار شناخته می شدند. آنان بیشتر نسل خانواده های تک فرزند و تک والد به حساب می آمدند، اما خودشان وقتی از زندگی می گفتند نفس زندگی و اکنونیت را هدف قرار داده بودند. آنها مطالبه گران چیزهای معمولی اند! و برای همه این چیزهای معمولی خصوصی شده حاضرند هزینه دهند. برای این نسل آزادی و حریم خصوصی جایگاه ویژه ای دارد. نسل اتاق خوابهای خصوصی و گوشی های هوشمندی که این فضای خصوصی را تعمیق بخشیده است، اما این نسل هنوز جوان تر از آن بود که برایش مسئولیت اجتماعی و حساسیت به امر اجتماعی و سیاسی قائل شویم. پس چه تحولاتی دانش آموزان و نوجوانان را به مرکز اتفاقات بدل کرد؟ آیا چیزی جز آزادی نسبی درون خانواده و فضای نسبتا بسته بیرون بوده است؟ در دهه های پیشین، فرزندان (والدین نسل دهه هشتادی) برای رهایی از فضای کنترلی خانه به بیرون پناه می بردند. در هر صورت بیرون علی رغم محدودیت ها برایشان جایی برای رهایی داشت (کافی شاپ، کوه، سفر، سینما، دانشگاه و خیابان همه فضای رهایی بودند) از این طریق، فضاهای بیرون با آنچه جنبش آرام نام والدین « گرفته است به تدریج بازتر می شد، اما با والدین شدن دهه پنجاهی ها و شصتی ها و ورود گوشی های هوشمند درون اتاق خوابها، فضای خانه میزان آزادی اشاز فضای بیرون بیشتر شد. این گونه فرزندان دهه هشتادی، خانه را (علی رغم مشکلات نسلی برجای مانده با والدین) امن تر یافتند، چراکه خانواده ها (در مقایسه با دولت و نهادهای انضباطی) بیشتر با فرزندانشان کنار می آمدند و در برابر فشار مدرسه و دولت بر سر سبک زندگی از خود استقامت نشان می دادند. این تنش میان دو جهان زیست، امکان مواجهه و مقاومت فعالانه تر در برابر محدودیت های دولتی را بیشتر کرده است. با این حال ممکن است گفته شود که این نسل آگاهی سیاسی اندکی دارد، در جهان بازی اینترنتی، اجتماعی شده است، اما در طول دو ماه گذشته آنان به اندازه چند سال آگاهی سیاسی کسب کرده اند، با گروههای مرجع، شخصیتهای سنتی و قدیمی آشنا شده اند. شبکه های اجتماعی سرعت بلوغ سیاسی شان را افزایش داد. برخلاف تصور، هیجاناتشان را بر مداری از عقلانیت و مقایسه میان اخبار درست و نادرست سوق داده اند، سواد فرهنگی و سیاسی بالایی پیدا کرده و شروع به شناختن افراد و شخصیتها و رویدادهای تاریخی کرده اند. این نسل جزو نادر نسلهایی است که بلوغ جنسی اش با بلوغ سیاسی اش همراه بوده است و از طریق این بلوغ جنسی سیاسی شده مناقشات جنسی و جنسیتی را در کانون اعتراضات آورده است. با این حال ما با نسلی روبه روییم که در حال ساخته شدن است و به نظر می رسد بر اساس تجربیاتی که کسب کرده است، در مقایسه با دو نسل پیش، از توانهای بیشتری برای بازسازی جامعه برخوردار باشد. در طول سال های دهه ۹۰، جنبش زندگی روزمره از سطحی فردی به سطحی جماعتی ارتقا یافت. اتفاقاتی معمولی به شکل جمعی رخ داد که از نظر ناظران رسمی بسیار عجیب می نمود، مانند آب بازی دختران و پسران در پارک ایرانزمین کرج ( ۱۳۹۲)، تشیع جنازه مرتضی پاشایی (۱۳۹۳)، تجمع مقابل کورش مال تهران و مرکزخرید آرمان در مشهد ( ۱۳۹۵)، اتاکوهای مقیم ایران و اجتماعات آنلاین شان (انتهای دهه 90) تا اسکیت بازی دختران و پسران در شیراز (۱۴۰۱)، این همه نشانه امری بزرگ تر بود که درراه است. این وجوه فرهنگی جماعت هایی که به واسطه جوانان به کمک شبکه های اجتماعی گوشی های هوشمند، ساماندهی می شد بدون در نظر گرفتن مولفه جنسیت چیزی کم دارد. همه این جماعت های فرهنگی که از خصائص پیش بینی ناپذیری، فقدان رهبری، معطوف به امر معمولی در زندگی، منعطف بودن، شبکه ای بودن، جوان بودن، شکستن مرزهای جنسیتی برخوردار بودند در جنبش فرهنگی- اجتماعی ۱۴۰۱شکل ارتقایافته خود را خلق کرده است.
در دو دهه گذشته تحولات زیادی در حوزه جنسیت در ایران رقم خورده است که مولفه جنسیت را به یکی از مهم ترین عوامل تبیین کننده جامعه جدید تبدیل کرده است. کتاب مواجهات نسلی و ثبات سیاسی در ایران معاصر نشان داده چگونه مطالبات نسلی بر دوش مطالبات جنسیتی سوار شده است نه تنها شاهد نسل جنسیتی شده هستیم، بلکه جنسیت به عنوان عامل تعین بخش درون هرگونه مولفه اجتماعی دیگر نیز رخنه کرده است. در ابتدای دهه 1380 ، برای اولین بار نسبت جنسی به نفع زنان در دانشگاه تغییر یافته است؛ میزان تحصیلات زنان در جامعه افزایش یافته است، همینطور زنان به دلیل ارتقای منزلتی، حضور اجتماعی پررنگی در جامعه داشته اند. ساخت قدرت در خانواده به کل متوازن تر و دموکراتیک تر شده، از این رو، سهم فرزندان و زنان در خانواده بیشتر شده است. تحقیق ما در عرصه فرهنگ خرید نشان داد که با افزایش سن زوجین، توزیع قدرت در خانواده امکان بیشتری پیدا کرده است. به خصوص در زمینه مدیریت مالی خانواده، زنان نقش بیشتری یافته اند. از بعدی دیگر، با پدیده فرهنگی زنان تحصیلکرده خانه دار و همچنین زنان تک زیست روبه رو شدیم. دو پدیده کاملا مجزا، یکی بیشتر تحصیلکرده های غیرشاغل را دربر می گیرد و دیگری (تک زیستان( تحصیلکرده های عمدتا شاغل. هر دو به نوعی شکل بندی حضور زنان در جامعه و مطالباتشان را در طول چند دهه اخیر تغییر داده است.
تغییر ساختار خانواده نیز بسیاری جدی است. ما با انواع خانواده های تک فرزند، تک والد، و تک زیست روبه روییم. ۳۳ درصد خانواده ها در ایران دارای یک فرزند هستند، ۷ درصد تک والد، ۹درصد تک زیست که بخش عمده شان را ۶۶درصد (زنان تشکیل می دهند که مجموع (آمارشان فعلا نزدیک به ۶ میلیون نفر می رسد. بر اساس یکی از آخرین پیمایشهای ملی در سال 99، ۶۰ درصد جوانان به تنهازیستی گرایش داشته اند. این امر نشان می دهد که چرا میانگین سن ازدواج افزایش یافته است، در حال حاضر، ۱۳میلیون مجرد در سن ازدواج داریم. در شهرهای بزرگ میانگین سن ازدواج زنان تا 27 سال و برای مردان بالای 30 سال گزارش شده است. بخش قابل توجهی از تک زیستان و سپاه مجردان همان میانسالان یاند که سیاست تعویق جوانی را که بالاتر اشاره کردیم در پیش گرفتند. مطالعه ما در زمینه تنهازیستی زنان تهرانی (میانسالان مجرد) نشان داد یکی از مهم ترین دغدغه آن ها استقلال و اختیار در سبک زندگی است. آن ها دلسوز خانواده شان هستند، اما ترجیح می دهند که مستقل از آن ها زندگی کنند و خانواده ها نیز آن را پذیرفته اند. بسیاری از مطالبات زنان برخاسته از تحول در سبک زندگی است. با این حال، چیزی که برای نسل جدید و ازجمله زنان امری بدیهی است برای نسل مسلط، امری متصلب و غیرقابل تغییر است. در تحلیل جنسیتی اعتراضات اخیر، عرصه فرهنگ و جامعه باید در کنار عرصه سیاست و بازار کار قرار داده شود. آنچه مسئله سنی و نسلی و جنسیتی شرح داده شده را به هم متصل می کند، مطالبه اعظم برای رفع تبعیض و نابرابری در کنار مطالبه فرهنگی به رسمیت شناخته شدن است. همان طور که گفتیم جامعه، زنان مجردی را پرورش داده است که تحصیلات دانشگاهی دارند و تا اندازه زیادی امکان استقلال از خانواده های خود را پیدا کردند. با این حال، طبق داده های مرکز آمار ایران از میان جمعیت شاغل در کشور فقط ۱۸ درصد جمعیت شاغلان را زنان تشکیل می دهند ( 19.46 میلیون مرد و ۴.۳۴ میلیون زن در ایران شاغلاند) از سوی دیگر تنها ۱۰درصد زنان در سن کار، شغل دارند. نابرابری جنسیتی در عرصه کار نشان می دهد اوضاع بیکاری در میان زنان تحصیلکرده 2.5برابر مردان است. در عرصه سیاست اوضاع از این هم بدتر است. برای مثال در پارلمان در بهترین حالت زنان 6 درصد کل نمایندگان را تشکیل می دهند. بگذریم از این نکته که آنان اساسا نمی توانند بسیاری از مشاغل مهم سیاسی را تصور کنند. روشن است با این همه تحولات پیشرونده که در وضعیت زنان رخ داده، عرصه بازار کار و عرصه سیاست تغییری نکرده است. هرچه خانواده ساختی زنانه تر یافته، مردانگی بازار و سیاست برجسته تر شده است. ظرف چند دهه، ذهنیتی جدید و منعطف و دموکراتیک تر در کلیت جامعه (افراد و نهاد خانواده) ایجاد شده است که اینک عدم همخوانی اش با ساختارهای پیر و کهنه در دو عرصه دیگر آشکار شده است. شکاف اساسی میان خانواده و جامعه از یک سو و بازار و سیاست از سویی دیگر قصه اعتراضات را برای ما شرح می دهد. بدین معنا اعتراضات زنان نباید صرفا به مسئله پوشش تقلیل داده شود، اگرچه مسائل اقتصادی و سیاست نیز نباید مانع دیدن مناقشه مهم بر سر پوشش و سبک زندگی و آزادی های مدنی زنان قرار گیرد. پدیده ها به هم وابسته اند و بر هم تاثیر هم افزا دارند.
در کنار مولفه هایی که ساختار سنی و نسلی و جنسیتی در شکلگیری جامعه جدید ایجاد کرده است جابه جایی های عظیم جمعیتی هم نقش مهمی داشته اند. دو شکل کلی از جابه جایی؛ یعنی داخلی و خارجی را می توان از هم تفکیک کرد که در نهایت هم برخاسته از نارضایتی هایی و همچنین منتج به نارضایتی هایی بیشتر شده است. در طول دو دهه گذشته حجم عظیمی از جمعیت روستاها و شهرهای کوچک به کلانشهرها روی آوردند. مهاجرت از کلانشهرها به حاشیه ها و از شهرستانها و روستاها به حاشیه های شهرها شکل دیگری از موقعیت در حاشیه بودن و پا درهوا بودن را پدید آورده است. فشارهای مهاجرتی در کنار تورم مستمر و گرانی سکونت در کلانشهرها منجر به سکنی گزینی در اشکال متفاوت ازجمله در شهرهای اقماری و روستاهای اطراف کلانشهر شده است. سرریز جمعیت، شکل روستاهای ما را به کل متحول کرده است. برای نمونه، بیش از ۳۰روستای بالای ۵ هزار نفر ساکن در استان تهران داریم که در مجموع جمعیتی بالغ بر 332 هزار نفر را دربر می گیرد. این جمعیت در مقیاس شهری برابر است با جمعیت شهرری یا شهر کاشان و بزر گتر از حدود 300 شهر ایران است. از دیگر سو، ۱۳شهر اقماری در اطراف تهران وجود دارد که در مجموع حداقل ۴ میلیون جمعیت را در خود قرار داده است. اغلب این روستاها و شهرهای اقماری به طورکلی از تهران ارتزاق می کنند و به لحاظ اشتغال و فراغت به تهران وابسته اند و در مجموع از نارضایتی نسبت به امکانات زندگی و تاسیسات شهری و نابرابری های مرکز-پیرامون رنج می برند. در اینجا داستان شهرهای چون اسلا مشهر و کرج و شهریار که در این محاسبه نیامده است جداست. این اتفاق برای بیش از ده شهر ایران که بالای یک میلیون جمعیت دارد رخ داده است. حاشیه های این شهرها تقریبا با جمعیتی که درون شهرهاست برابری می کند یا به سرعت در حال پیشروی است. این حجم جمعیت عظیمی که بی شکل و بی قرار در گرد شاند برای شغلی باثبات، هویتی منسجم و شرایط زندگی بهتر، موج عظیمی از نارضایتی را درون خود پرورش داده اند. جمعیتی ناراضی که تصور از حاشیه بودن را در مقایسه با چند دهه گذشته تغییر دادند، لشکر تحصیلکرده بیکاری که در انتظار زمینه بروز نارضایتی ها به اشکال متفاوت اعتراضی است. حاشیه بزرگ کلانشهرها مجموع های نامتجانس از نیروها را در کنار یکدیگر جای داده است. در این میان از تحصیلکرده های شهرهای کوچک مهاجر که عمدتا جوان هستند گرفته تا افرادی از فروطبقه های مهاجر که نه تحصیلات و نه شغل دارند تا مهاجران شاغلی که به واسطه تورم از مراکز کلانشهرها رانده شدند و به اقمار پیوستند. رساله دکترای نیلوفر باغبان مشیری با عنوان تجربه بیگانگی در فضای شهری تهرانبخش کوچکی از این جامعه را مطالعه کرده است. او نشان داده که چگونه زمان برای همه اینها بسیار کوتاه و فشرده شده است. از اینرو برای بقا نیازمند اقداماتی فوری هستند، مرگ و بیماری برایشان بسیار دم دستی و امید مفهومی غیرقابل تصور است و تنها چیزی که آنها را به زندگی تشویق می کند انتظار است! همین انتظار آن روی سکه کلانشهرها را مستعد خیزشی عظیم کرده است. از سویی دیگر، جمعیت قابل توجهی به تدریج ظرف چهار دهه از ایران پساانقلابی خارج شدند (آمارهای قطعی و معتبری وجود ندارد اما برخی سایتها از ۸ تا ۱۲ میلیون مهاجر ایرانی را گزارش کرده اند). آنان در دوره های مختلف بحرانهای سیاسی و اقتصادی، دانشگاه، خانه، شغل و تعلقات عاطفی خود را با ناراحتی رها کردند و راه مهاجرت را انتخاب کردند. مهاجران عظیمی از نسلهای تحصیلکرده و ناراضی از وضعیت موجود، در طول سالها کوشیدند تصویری از وطن مورد انتظار خود را مستمر در ذهن خود بازسازی کنند، با مهاجران دیگر در غربت به گفت وگو بنشینند، ارتباط خود را با ساکنان وطن یعنی دوستان و خویشان خود حفظ کنند. این نکته وقتی مهم می شود که به تحقیقات جامعه شناسان در مورد اینکه حتی تحصیل در خارج از ایران به عنوان راهی برای مهاجرت در نظر گرفته شده توجه شود. در مقاله سودای مهاجرت،محققان نشان دادند که چگونه مهاجرت به صورت یک امکان ذهنی در ایران تصویر یک پادآرمانشهر ایرانی را در برابر آرمانشهر غربی قرار داده است. در این خصوص چیزی که باید جدی گرفته شود مهاجرت ذهنی فرزندان دهه 90 از بدو تولد است که با تحولات نامگذاری فرزندان که کمی جلوتر از آن سخن گفتیم بی ارتباط نیست. داستان از این قرار است که در یکی دو دهه اخیر طبقات متوسط فرزندان خود را در کشورهایی اروپایی و امریکایی به دنیا می آورند و اسامی خنثی و متناسب با محل تولد در کشور خارجی برمی گزینند، چراکه فرزندانشان را از بدو تولد ساکن سرزمینی غیر از ایران تصور می کنند. از اینرو رابطه مهاجرت و ناامیدی باید جدی گرفته شود. این والدین حتی برای چند دهه دیگر نیز کورسویی از امید در کشور نمی بینند. حمید نفیسی در ساخته شدن فرهنگهای در تبعید: کانالهای تلویزیونی ایرانی در لس آنجلس نشان داد که چگونه تلویزیون در تبعید با تولید و پخش سریال ها و فیلم فارسی ها و همینطور موسیقی لس آنجلسی راهی برای پر کردن این شکاف برای نسل مهاجر انقلاب ۵۷برآمده بود، اما اینک، نسل مهاجر جدید نمی خواهد از بازنمایی های تصویری پیش ساخته استفاده کند، می خواهد خودش در خلق تصویر سهیم باشد. تفاوت این است که اینها دیگر نسل تلویزیون نیستند، بلکه در عصر شبکه های اجتماعی زندگی می کنند که مای لاند با جامعه مادری خود در تعامل مستقیم باشند. مهاجران به عنوان مجموع های نامتجانس به این آگاهی رسیده اند که در یک چیز مشترک اند: یعنی آوارگی. آنان به خوبی دریافته اند مهاجرت در حکم نوعی تبعید است و به منظور کاستن رنج تبعید انتظار را ایدئولوژی خود می سازند، از این رو تمایل به شرکت در اعتراضات در آن ها فزونی می گیرد. از سوی دیگر، فرزندان نسل های مهاجر که هرگز ایران را ندیده اند از طریق مشارکت در اعتراضات هویت ترک خورده خود را بازسازی می کنند. مهاجران مانند روحی سرگردان همچنان در سرزمین مادری خود حضور دارند، این گونه است که آنان نیز به مثابه نیروی موثر برای تغییر وضع موجود عمل می کنند. آنچه هر دو جبهه جمعیتی مهاجر (مهاجران حاشیه کلانشهرها و مهاجران برون مرزی) را به هم متصل نگاه می دارد همین مفهوم انتظار است.
جابه جایی در گروه های مرجع در جامعه شبکه ای شده
مولفه هایی چون تحولات سنی، نسلی، جنسیتی و جمعیتی تماما در بستر جامعه شبکه ای صورتبندی جدیدی را ممکن کرده اند. از دهه ۹۰شمسی بدین سو، ایران نیز همانند بسیاری از کشورها، وارد قلمرویی جدید به نام جامعه شبکه ای شده است. منطق چنین جامعه ای با شکلی بسیار پیچیده از سازمان دهی و مدیریت سروکار دارد. قدرت یافتن شبکه های اجتماعی و برآمدن شکل جدید پیوندهای اجتماعی، دولتها را که عمدتا با ساختار عمودی و سلسله مراتبی کار می کنند به شگفتی واداشته است، درحالی که مناسبات اجتماعی درون شبکه های اجتماعی، مسطح تر و افقی بوده است و رهبران جدید درون آن ظهور کردند که با مناسباتی جدید با پیروان خود مواجه می شدند. ما ظرف یک دهه گذشته شاهد چرخشی مردمی بودیم که رویت پذیری آدمهای معمولی را بیشتر کرده است. هم مردم سبک زندگی و هویت دلخواه خود را حداقل فراتر از خواست مرزهای دولت-ملت ها برمی سازند و هم شخصیت های مرجع نوظهوری در برابر آنان ظهور کرده اند. در ایران، به لحاظ کمی فقط درون شبکه های اینستاگرام و واتساپ و تلگرام هریک به تنهایی به طور میانگین ۴۵ میلیون کاربر فعال وجود دارد. بر اساس گزارش بازار فروشگاه های اینستاگرامی و صنعت تجارت اجتماعی 1401 ضریب نفوذ شبکه اجتماعی در ایران ۷۱ درصد بوده است. این به معنای ورود ایران به جامعه ای کاملا جدید است که قدرت اطلاع رسانی و اطلاعات از اختیار دولت ها خارج شده است. در چنین وضعیتی از پیچیدگی روابط و مناسبات میان افراد و گروه ها، نقش اشخاص مشهور و سلبریتی ها و اینفلوئنسرها که درون آن تولید می شوند بسیار حیاتی می شود. نسل های جدید درون جامعه شبکه ای علائق خود را سامان می دهند و رهبران عقیده خود را پیدا می کنند و هرچه بیشتر از رسانه های رسمی فاصله می گیرند. تحولاتی که عمدتا به ظهور شبکه های اجتماعی و مردمی تر شدن رسانه منجر شده است، نه تنها نقش گروه های مرجع سنتی را کم رنگ کرده است، بلکه اعتبار رسانه های سنتی و به خصوص تلویزیون دولتی در ایران را به چالش کشیده است. در موج سوم ارزشها و نگرشها در سال 1394 لیستی از گروه های مرجع برای افراد فهرست شده است که در میان آن فقط خانواده توانسته بود آن هم تنها به میزان 38 درصد در فرد تاثیرگذار باشد. همه اشکال شناخته شده گروه های مرجع، نقش چندانی در تصمیم گیری های فرد در مسائل سیاسی و موضوعات مهم نداشته اند. با توجه به فاصله زیادی که از سال 94 به این سو داریم و اضافه شدن نسل دهه هشتادی ها، اضمحلال نقش گروهای مرجع سنتی بیشتر خود را نشان خواهد داد.
جریان های اعتراضی در ایران پساانقلاب از دو لایه درهم تنیده کلی در جامعه برخوردار است: یک لایه از آن را تحقیقات پیمایشی ظرف چند دهه گذشته به خوبی آشکار کردند که خود را بیشتر در دو سطح مشکلات اقتصادی (بیکاری، مسکن و تورم) و سطح مشکلات اجتماعی (بی اعتمادی، دروغ گویی، ریاکاری و چاپلوسی و به طورکلی تضعیف ارزشهای اخلاقی) نشان داده است. لایه دیگری وجود دارد که بیشتر فرهنگی است و با سبک زندگی و آزادی های شخصی همراه است و به طورکلی می توان آن را با به رسمیت شناختن چیزهای معمولی (از چیز خوردن، قدم زدن، کنسرت یا ورزشگاه رفتن) بیان کرد. این قبیل مطالعات بیشتر در تحقیقات کیفی به طور خاص در عرصه مطالعات فرهنگی، مطالعات زنان و مطالعات جوانان دنبال شده است. در این نوشتار در کنار نشان دادن تعمیق اعتراضات در لایه اول نشان دادیم که شکلی از اعتراضات کمتر جدی گرفته شده نیز همواره وجود داشته است و مسیری متفاوت را از دل جنبش زندگی روزمره در طول چندین دهه گشوده است. این اعتراض یا مقاومت، در نامگذاری ها، شکل مسافرت، نحوه لباس پوشیدن، آرایش، نحوه اجتماع و حضور در مکان های مشخص، نوع و شکل مصرف رسانه ها، همواره توسط جمعیت های معترض تبلور یافته است؛ اما از دهه90این اشکال از جنبه های فردگرایانه تر به شکل جماعت های فرهنگی تبدیل شد و در دهه 1400 از طریق تلاقی با نارضایتی های لایه اول نمودی آشکارا سیاسی یافت. مرگ مهسا امینی صرفا جرقه ای بود برای پیوند زدن این دو لایه به کمک مو و بدن زنانه. بدین ترتیب، لایه های آشکار اعتراضات؛ یعنی اقتصادی و نظم سیاسی با لایه های پنهان تر آن؛ یعنی آزادی چگونه بودن و چگونه زیستن ذیل سایه مهسا امینی با یکدیگر ملاقات کردند. موی زن که همواره محل چالش بنیادین فرهنگ مذهبی در ایران بوده، اینک توانسته است به مثابه پلی میان شکافهای اجتماعی چون سنی، نسلی، جنسیتی و قومیتی و مذهبی عمل کند و نوعی مفصل بندی میان آن ها را ممکن کرده که ضمن حفظ ترک های میانشان، بدان ها انسجام و اتصالی موقتی دهد. مو و بدن زنانه، در عین حال مبنای محکمی برای ایجاد هراس اخلاقی در روایت های رسمی از اعتراضات اخیر بوده است. بر مبنای این هراس اخلاقی، معترضین دارای خصایصی چون اعتیاد به الکل و مواد مخدر، برهنگی و فساد اخلاقی، فرزند طلاق و دارای مشکلات هیجانی و آلت دست شیاطین رسانه ای دشمن هستند. هراس اخلاقی در شرایط ترک برداشتن دیوار هژمونی به دلایل جابه جایی های پنجگانه ای که ذکر کردم تاثیر محدودی در جامعه گذشته است. اینک، جابه جایی های عظیمی که در دو دهه اخیر در ایران شاهد بودیم ضرورت تحولات بنیادین در عرصه سیاسی را اجتناب ناپذیر کرده است. درست است که ایدئولوژی منسجمی هنوز در فرآیند جنبش اجتماعی متاخر ظهور نکرده، اما بی احتیاطی است که اگر آن را فاقد هیچ گونه نظام ارزشی و ایدئولوژیکی تصور کنیم. شعارهایی که در این اعتراضات سر داده شده است و مهم ترینشان زن، زندگی و آزادی بر وجه ایجابی (آرزوی یک زندگی معمولی) و عناصری چون فقدان چشم انداز و امید و نارضایتی از فساد گسترده، احساس تبعیض، دیده نشدن، خود به مثابه وجه سلبی آن عمل کرده است. این عناصر متکثر، به مثابه سیمانی میان جمعیت متفاوت ناراضیان (طبقات اجتماعی و گروه های به ظاهر متعارض) نقشی پیونددهنده داشته و توانسته است به سمت ایجاد بلوک تاریخی قدرتمندی گام بردارد.
چشم انداز ایران شماره 136