بارش افکار: تکنیکی برای خلق ایده های خلاقانه (نگاهی علمی)

مقدمه

تکنیک بارش افکار

بارش افکار: تکنیکی برای خلق ایده های خلاقانه (نگاهی علمی)

بارش افکار (Brainstorming) که گاهی اوقات به آن «طوفان فکری» یا «اندیشه باران» نیز گفته می شود، یک تکنیک خلاقیت است که برای تولید تعداد زیادی ایده در یک بازه زمانی کوتاه طراحی شده است. این تکنیک در موقعیت های مختلفی از جمله حل مسئله، توسعه محصول جدید، برنامه ریزی استراتژیک و بهبود فرآیندها کاربرد دارد.

مبانی علمی بارش افکار

بارش افکار بر پایه چند اصل روانشناختی بنا شده است:

• تداعی آزاد: این اصل بیان می کند که یک ایده می تواند به طور خودکار ایده های دیگر را در ذهن برانگیزد. در بارش افکار، شرکت کنندگان تشویق می شوند تا هر ایده ای که به ذهنشان می رسد، بدون هیچگونه سانسور یا قضاوتی بیان کنند. این آزادی بیان باعث ایجاد زنجیره ای از تداعی ها و در نتیجه تولید ایده های بیشتر می شود.
• تاثیر گروه: حضور در یک گروه می تواند باعث افزایش خلاقیت و تولید ایده های بیشتر شود. این پدیده به دلایل مختلفی از جمله تحریک ذهنی توسط ایده های دیگران، افزایش انگیزه و کاهش ترس از قضاوت شدن رخ می دهد.
• به تعویق انداختن قضاوت: یکی از اصول کلیدی بارش افکار، به تعویق انداختن قضاوت و ارزیابی ایده ها است. این کار باعث می شود تا شرکت کنندگان بدون ترس از انتقاد، ایده های خود را بیان کنند و جریان آزاد ایده ها حفظ شود.

تکنیک بارش افکار، روش خوبی برای تولید ایده های نو و خلاقانه است. این تکنیک بر اساس این اصل استوار است که هر چه تعداد ایده های تولید شده بیشتر باشد، احتمال یافتن یک ایده عالی نیز بیشتر خواهد بود. پویایی گروه در بارش افکار منجر به ارائه نظرات بیشتر می شود. 

●تکنیک بارش افکار شامل دو مرحله تولید ایده و ارزیابی ایده است. ابتدا موضوعی که می خواهیم برای آن ایده تولید کنیم، به طور دقیق و واضح مشخص می شود و یک راهبر برای مدیریت جلسه بارش افکار انتخاب می شود. 

انواع بارش افکار

بارش افکار انواع مختلفی دارد که هر کدام برای شرایط خاصی مناسب هستند:

• بارش افکار سنتی (گروهی): در این روش، گروهی از افراد دور هم جمع می شوند و در مورد یک موضوع خاص به بحث و تبادل نظر می پردازند.
• بارش افکار انفرادی: در این روش، فرد به تنهایی به تولید ایده می پردازد. این روش می تواند برای افرادی که در محیط های گروهی راحت نیستند یا نیاز به تمرکز بیشتر دارند، مفید باشد.
• بارش افکار الکترونیکی: در این روش، از ابزارهای آنلاین و نرم افزارهای مخصوص برای جمع آوری و سازماندهی ایده ها استفاده می شود. این روش می تواند برای گروه های بزرگ یا افرادی که در مکان های مختلف قرار دارند، مناسب باشد.

قوانین و اصول بارش افکار موثر:

برای برگزاری یک جلسه بارش افکار موثر، رعایت نکات زیر ضروری است:

• تعریف واضح موضوع: موضوع مورد بحث باید به طور واضح و دقیق برای همه شرکت کنندگان تعریف شود.
• ایجاد محیطی امن و بدون قضاوت: شرکت کنندگان باید احساس راحتی کنند و بدون ترس از انتقاد، ایده های خود را بیان کنند.
• تشویق به تولید ایده های زیاد: هدف اصلی بارش افکار، تولید تعداد زیادی ایده است، نه لزوما ایده های با کیفیت بالا.
• به تعویق انداختن قضاوت و ارزیابی: قضاوت و ارزیابی ایده ها باید به مرحله بعدی موکول شود.
• ثبت تمام ایده ها: تمام ایده های مطرح شده باید به طور دقیق ثبت شوند.
• استفاده از تکنیک های مختلف: می توان از تکنیک های مختلفی مانند نقشه برداری ذهنی، تکنیک SCAMPER و تکنیک شش کلاه تفکر برای بهبود فرآیند بارش افکار استفاده کرد.

مزایای بارش افکار:

• تولید تعداد زیادی ایده در زمان کوتاه
• تشویق به تفکر خلاق و نوآورانه
• بهبود کار تیمی و همکاری
• افزایش انگیزه و مشارکت

محدودیت های بارش افکار:

• احتمال غلبه ایده های افراد پرحرف
• تاثیرپذیری از نظرات اکثریت
• نیاز به تسهیلگر ماهر برای هدایت جلسه

 روش کار 

یک گروه  شامل حداقل  ۵ و حداکثر ۱۰ نفر با دیدگاه ها و تخصص های مختلف مرتبط با موضوع انتخاب می شود. مساله توسط راهبر برای گروه به طور واضح تعریف می شود. همه اعضای گروه تشویق می شوند تا بدون قضاوت و محدودیت، هر ایده ای که به ذهنشان می رسد را بیان کنند. در این مرحله نظرات افراد به منظور جمع آوری حداکثر نظرات (ارجحیت کمیت به کیفیت) انتقاد نمی شود. 

تمام ایده ها بدون هیچ گونه ارزشیابی اولیه ای جمع آوری می شوند. در مرحله دوم (ارزیابی ایده) ایده های جمع آوری شده به دقت بررسی و ارزیابی می شوند و ایده های برتر با استفاده از معیارهایی مثل زمان، هزینه و اثربخشی انتخاب می شوند. ایده های برتر بیشتر توسعه داده می شوند تا به راهکارهای عملی تبدیل شوند.

مدیران با استفاده از تکنیک بارش افکار، می توانند به ایده های نوآورانه دست پیدا کنند و در بازار رقابتی امروز موفق تر عمل کنند. تکنیک بارش افکار در سازمان ها برای حل مشکلات، بهبود فرآیندها، توسعه محصولات جدید و ایجاد نوآوری استفاده می شود. 

زمانی که یک سازمان با چالشی روبرو می شود، با استفاده از بارش افکار می توان به راهکارهای خلاقانه برای حل آن دست یافت. بارش افکار برای طراحی و توسعه محصولات و خدمات جدید، می تواند به تولید ایده های نوآورانه کمک کند. با استفاده از بارش افکار می توان فرآیندهای کاری را بهبود بخشید و بهره وری را افزایش داد. 

بارش افکار به ایجاد محیطی خلاق و پویا در سازمان کمک می کند. به عنوان مثال، یک شرکت تولیدکننده لوازم خانگی می خواهد محصول جدیدی را روانه بازار کند. با استفاده از تکنیک بارش افکار، تیم طراحی می تواند ایده های مختلفی مانند یخچالی با قابلیت تولید آب میوه طبیعی، جاروبرقی رباتیکی با قابلیت خود شارژ شدن و اجاق گازی با قابلیت پخت خودکار غذا را ارائه دهد.

ایجاد فضایی امن و بدون قضاوت برای بیان ایده ها، بسیار مهم است. انتخاب یک تسهیل گر با مهارت های ارتباطی قوی برای هدایت جلسه بسیار ضروری است. در مرحله تولید ایده، هدف تولید حداکثر تعداد ایده ها است، نه کیفیت آن ها. در مرحله ارزیابی، ایده ها باید بر اساس معیارهای مشخص و عادلانه ارزیابی شوند. 

□برای اینکه از تکنیک بارش افکار به درستی در سازمان استفاده کنید، باید:

۱. گروه و تسهیلگر بارش افکار را انتخاب کنید و قواعد و مقررات جلسه بارش افکار را بیان کنید.

۲. تسهیلگر مساله را برای اعضای گروه به طور واضح تعریف و تحلیل کند.

۳. همه اعضای گروه  به بیان نظرات تشویق شوند.

۴. نظرات جمع آوری شده در نهایت، با استفاده از معیارهایی ارزشیابی شوند و بهترین راهکار انتخاب شود.

تکنیک گروه اسمی (Nominal Group Technique)

تکنیک گروه اسمی (Nominal Group Technique) توسط اندرو وان دی ون  Andrew Van de Ven استاد دانشگاه آمریکا در دهه ۱۹۶۰ میلادی معرفی شد. تکنیک گروه اسمی به گروه ها اجازه می دهد تا به طور موثر ایده های خود را تولید و ارزیابی کنند. این تکنیک به ویژه زمانی مفید است که اعضای گروه در بیان آزادانه ایده های خود تردید دارند یا برخی از اعضای گروه تمایل به تسلط بر بحث دارند. در مواقعی که موضوع بحث برانگیز است؛ برخی از اعضای گروه جدید هستند؛ گروه به راحتی تعداد زیادی ایده تولید نمی کند؛ نگرانی در مورد عدم مشارکت برخی اعضاء وجود دارد؛ برخی از اعضای گروه در سکوت بهتر فکر می کنند؛ و برخی از اعضای گروه بسیار پر سر و صداتر از دیگران هستند؛ تکنیک گروه اسمی روش مناسبی برای اجرای بهتر بارش افکار است.

□تکنیک گروه اسمی شامل دو مرحله اصلی تولید ایده و ارزیابی ایده است. مرحله تولید ایده شامل انتخاب راهبر برای مدیریت جلسه گروه اسمی؛ انتخاب گروه (حداقل ۵ نفر و حداکثر ۱۰ نفر)؛ تعریف کامل و واضح مساله توسط راهبر برای گروه؛ تشویق همه اعضا به نوشتن نظرات خلاقانه و جدید خود؛ و جمع آوری حداکثر نظرات است. در این مرحله، اعضا به صورت فردی ایده های خود را در مورد موضوع مورد نظر می نویسند. این کار به همه اعضای گروه فرصت می دهد تا بدون تاثیر از نظرات دیگران، ایده های خود را بیان کنند. 

مرحله ارزیابی ایده شامل بررسی نظرات و بحث در مورد آنها؛ حذف ایده های نامناسب؛ ادغام نظرات مشابه؛ توسعه ایده ها، اولویت بندی ایده ها و انتخاب بهترین ایده است. در این مرحله، ایده های جمع آوری شده بر روی تابلو نوشته می شود و به صورت گروهی مورد بررسی قرار می گیرند. ایده های تکراری حذف شده، ایده های مشابه ادغام شده و ایده های جدید توسعه می یابند. در نهایت، ایده ها بر اساس معیارهای مشخصی اولویت بندی و بهترین ایده انتخاب می شود.

مدیران با استفاده از تکنیک گروه اسمی می توانند به ایده های نوآورانه دست پیدا کنند و در بازار رقابتی امروز موفق تر عمل کنند. تکنیک گروه اسمی در حوزه های مختلف سازمان و مدیریت مثل حل مسئله، تصمیم گیری گروهی، توسعه محصول، برنامه ریزی استراتژیک و ارزیابی عملکرد کاربرد دارد. از این تکنیک می توان برای رسیدن به توافق در مورد مسائل مهم و انتخاب بهترین گزینه؛ برای شناسایی علل ریشه ای مشکلات و یافتن راه حل های نوآورانه؛ برای تعیین اهداف، استراتژی ها و تاکتیک های سازمان؛ برای ایجاد ایده های جدید برای محصولات و خدمات؛ و برای شناسایی نقاط قوت و ضعف سازمان و بهبود عملکرد  استفاده کرد. 

فرض کنید یک تیم در یک شرکت تولیدی می خواهد برای جمع آوری ایده های مربوط به ویژگی های یک محصول جدید، از تکنیک گروه اسمی استفاده کند. در مرحله تولید ایده، هر عضو تیم به صورت جداگانه ویژگی هایی که به نظر او باید در محصول جدید وجود داشته باشد را می نویسد. برای مثال، یک نفر ممکن است بنویسد "طراحی زیبا"، نفر دیگر "قیمت مناسب" و نفر سوم "کیفیت بالا". در مرحله ارزیابی ایده ها، تمام ایده های نوشته شده بر روی یک تابلو نمایش داده می شوند. سپس، اعضای تیم به صورت گروهی این ایده ها را بررسی می کنند. ایده هایی مانند "قیمت مناسب" و "کیفیت بالا" که توسط چندین نفر مطرح شده اند، ادغام می شوند. در نهایت، تیم به این نتیجه می رسد که محصول جدید باید علاوه بر طراحی زیبا، از کیفیت بالا و قیمت مناسبی نیز برخوردار باشد.

تکنیک گروه اسمی یک ابزار قدرتمند برای افزایش خلاقیت، بهبود تصمیم گیری و حل مشکلات در سازمان ها است. موفقیت تکنیک گروه اسمی به انتخاب صحیح تسهیل گر، تعامل مثبت اعضای گروه و ایجاد جو اعتماد در گروه بستگی دارد. 

برای اینکه از تکنیک گروه اسمی به درستی در سازمان استفاده کنید، باید:

۱. گروه و تسهیلگر را انتخاب کنید و قواعد و مقررات جلسه گروه اسمی را بیان کنید.

۲. تسهیلگر مساله را برای اعضای گروه به طور واضح تعریف و تحلیل کند.

۳. همه اعضای گروه به بیان نظرات تشویق شوند.

۴. نظرات جمع آوری شده در نهایت، با استفاده از معیارهایی ارزشیابی شوند و بهترین راهکار انتخاب شود.

نتیجه گیری

بارش افکار یک تکنیک قدرتمند برای تولید ایده های خلاقانه است که با رعایت اصول و قوانین آن می توان به نتایج بسیار خوبی دست یافت. این تکنیک می تواند در زمینه های مختلفی از جمله کسب و کار، آموزش، حل مسائل اجتماعی و توسعه فردی مورد استفاده قرار گیرد.

تکنیک بارش افکار (Brainstorming) توسط الکس ازبورن  Alex Osborn در سال ۱۹۴۲ میلادی در کتاب «چگونه فکر کردن» بیان شد. این تکنیک برای تصمیمگیری و تقویت خلاقیت گروهی مناسب است و هدف آن تشویق افراد به تعامل با یکدیگر و ارائه هر چه بیشتر نظرات برای تصمیم گیری در مورد موضوعی است.

مطالعه کتاب «How to Think » نوشته الکس اوزبورن را به اساتید، دانشجویان، مدیران و کارکنان پیشنهاد می کنم. 

منابع 

دکتر علی محمد مصدق راد

*نشر:* گاهنامه مدیر

 کتاب «Methods of organizational development» نوشته وارن بنیس Warren G. Bennis