اخلاق

اخلاق مجموعه ای از بایدها و نبایدهای مربوط به رفتار انسان است. اگر بپذیریم که این قوانین برای تحقق هدفی هستند در این صورت، مسلم است که دست یابی به آن هدف، در پرتو عمل به این قوانین خواهد بود. قوانین اخلاقی از این نظر که به رفتار انسان مربوط می شوند، همانند قوانین حقوقی هستند. در حقوق، قوانین برای رعایت نظم اجتماعی وضع می شوند، منتها این قوانین هر قدر هم خوب باشند، یعنی بتوانند هدف حقوق را بهتر تامین کنند، در صورتی که به آنها عمل نشود، این هدف تحقق نخواهد یافت. برای همین، قانونگذار در حقوق، مجازات هایی را برای کسانی که از این قوانین تخلف کنند، وضع کرده است. این مجازات ها اجرای قوانین حقوقی را تضمین می کنند.
اما در اخلاق، ما چنین مجازات هایی نداریم; یعنی حکومت در موارد اخلاقی، کسانی را که اصول اخلاقی را رعایت نکنند، مجازات نمی کند، مگر آنکه یک اصل اخلاقی جنبه حقوقی نیز پیدا کرده باشد. بنابراین، سوال این است که حال که ما یک سلسله بایدها و نبایدهای اخلاقی داریم که در پی تحقق هدفی هستند، چه تضمینی وجود داردکه این بایدهاونبایدها به درستی رعایت شوند؟
در اینجا، اگر هم اشکال برگ را در بحث قبلی بپذیریم که «توجیه»، خود انگیزه لازم را فراهم می کند و دیگر نیازی به انگیزه زاید برای رفتار اخلاقی نیست، در اینجا خواهیم دید که توجیه کفایت نمی کند; زیرا در مسائل حقوقی هم، قانونگذار برای قوانین موضوعه توجیهاتی دارد که بر اساس آنها، قانون وضع می کند. با این حال، می بینیم که این قوانین اگر ضمانت اجرا نداشته باشند یا این ضمانت درست اعمال نشود به درستی در جامعه رعایت نمی شوند و بسیاری از افراد آنها را زیر پا خواهند گذاشت. این نشان می دهد که توجیه نمی تواند جای ضمانت اجرا را بگیرد، هر چند می تواند تعداد زیادی از افراد جامعه را قانع کند. اما نمی تواند همه افراد را در همه زمان ها و مکان ها و شرایط قانع سازد. همه می دانند که قوانین راهنمایی و رانندگی برای نظم در عبور و مرور و پرهیز از هرج و مرج در امر حمل و نقل، وضع شده اند، ولی با این حال، افرادی هستند که در صورت فقدان کنترل کافی، خود را ملزم به رعایت آنها نمی دانند.
می توان گفت: در نظام های غیر دینی، هیچ تضمینی وجود ندارد; چون اینها مجازات هایی ندارند. هر کسی خواست می تواند آنها را رعایت کند و اگر نخواست رعایت نکند. تنها عامل می تواند فشار اجتماعی باشد که فرد برای دوری از سرزنش دیگران و کسب احترام آنان، رفتار اخلاقی انجام دهد. ولی این هم همیشه کارساز نیست; زیرا اولا، دیگران از همه کارهای انسان مطلع نیستند. ثانیا، گاهی ارزش های اخلاقی چنان در جامعه افول می کند که اگر کسی به آنها عمل کند ممکن است مورد سرزنش قرار گیرد.
از ویژگی های اخلاق دینی این است که برای اخلاق ضمانت اجرا قرار داده است و این به خاطر اهمیتی است که اخلاق در دین دارد. ضمانت اجرای مهم و اساسی در دین، قرب و بعد الهی است. در کنار این، ضمانت های دیگری نیز هست; آن هم وعده پاداش و بیم از عقاب دنیوی و اخروی است. بنابراین، «دین هرچند اخلاق را به وجود نیاورده است و اینها فرع بر دین نیستند، اما اجرای بهتر اینها را تامین کرده است.»19
از دلایلی که می توان برای این مسئله ذکر کرد، دلیلی است که در بحث «انگیزه فعل اخلاقی» با عنوان «نظم اخلاقی» آورده شد. به طور کلی، بحث «ضمانت فعل اخلاقی» و «انگیزه» دو بحث نزدیک به هم هستند. آنچه برای فعل انگیزه می شود همان می تواند به عنوان تضمینی برای انجام فعل به کار رود.