کرامت انسانی در منظر عالم آل محمد(ص)

اصلی ترین حدیث منقول از امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا علیه آلاف تحیه و الثنا در باب کرامت انسانی که صراحتا این موضوع را منعکس می کند به شرح ذیل است:
ان الرب تبارک و تعالی واحد والام واحده والاب واحد والجزاء بالاعمال. پروردگار همه یکی است و مادر یکی و پدر یکی و پاداش هرکس بستگی به کردار او دارد.(کلینی، 1392: 230)
در این کلام شریف حضرت برابری و تساوی افراد را تبیین می کنند. با بیان این مطلب که خالق همه انسان ها واحد است و از پدر و مادر واحدی به وجود آمده اند به بعد تساوی انسان فی النفسه اشاره دارد و با بیان این موضوع که پاداش و ترقی هرکس بسته به نوع رفتار و کردار آن ها است بیان می دارد که عامل اختلاف انسان ها از نظر کرامت و احترام رفتار آن ها و میزان تقرب به خداوند باری تعالی است.
در حدیث دیگری از عالم آل محمد(صلی الله علیه و آله) آمده است: من فرج من المومن، فرج الله عن قلبه یوم القیامه. هرکس اندوه مومنی را بزداید، خداوند در روز قیامت، غم از دلش می زداید.(کلینی، 1392: 200)
مقام انسان به حدی عظیم است که یاری رساندن به آن موجب یاری خداوند متعال در روز قیامت می شود که هیچ کس در عالم، فوق توانایی او نیست. خداوند رحمان و رحیم به میزانی مقام و کرامت انسان را متعال قرار داده که کسی که به این مخلوق کمک کند و مشکلی از مشکلاتش را رفع کند و وی در روز عقبی سرافراز می شود.
حدیث سوم از حضرت رضا علیه السلام با حدیث فوق قرابت معنایی دارد و این چنین فرموده است: المسلم الذی یسلم المسلمون من لسانه و یده و لیس منا من لم یامن جاره بوائقه. مسلمان کسی است که مردم از دست و زبان او آسوده باشند و از ما نیست آن که همسایه اش از شر او در امان نیاشد.(عیون اخبار الرضا علیه السلام، 1373: 24)
مسلمان آینه خداوند متعال بر روی زمین است. صفاتی که برای مسلمانان شمرده می شود و امر و نهی هایی که به فرد مسلمان انجام می شود همه در راه تعالی و رسیدن به مقام شایسته جلوه خداوند است. خداوند تمام صفات پسندیده را دارا است و از صفات ناپسند فارغ است بنابراین انسان به عنوان خلیفه خداوند بر روی زمین وظیفه دارد خود را از صفات ناپسند پاک کند و به سمت صفات پسندیده گام بردارد.
آزار نرساندن به مخلوقات خداوند یکی از صفات نیکو است زیرا انسان شریف و کامل هم خود را دارای کرامت می داند و هم دیگران را بنابراین هیچ وقت به خود اجازه آزار رساندن یا آسیب رساندن به یک انسان دیگر را نمی دهد. روابط میان انسان ها از آن جهت بسیار مهم و حائز اهمیت است که هر دو دارای کرامت اند از همین رو خداوند متعال از حق الله که حق خود اوست می گذرد اما از حق الناس که همان حق مردم است نمی گذرد حتی اگر فرد در راه خداوند متعال جهاد کند و شهید شود حق الناس از گردن او ساقط نمی شود.
حضرت نور الهدی(علیه آلاف التحیه و الثنا) در حدیث دیگری می فرمایند: من تبسم فی وجه اخه المومن کتب الله له حسنه، و من کتب الله له حسنه لم یعذبه. هرکس به روی برادر مومنش لبخند بزند، خداوند برایش یک ثواب می نویسد و کسی که خدا برایش ثوابی بنویسد، عذابش نمی کند.(گزیده حکمت نامه رضوی، 1394: 250)
در این بیان شریف نیز اهمیت رفتار نیکو با انسان ها مورد تاکید چند باره است و از این کلام استنباط می شود که انسان به عنوان یک مخلوق گرامی و ارزشمند است و حفظ کرامت آن بر دیگران واجب و جز اهم موارد است.
حدیث بعدی شاید در دیدگاه اول مرتبط با کرامت انسانی و مسئله مطروحه نباشد اما در واقع مرتبط است حضرت رضا (علیه السلام) چنین می فرمایند: استافضل المال ما وقی به العرض. برترین دارایی آن است که آبرو با آن حفظ شود.
نکته نخست در باب این حدیث شریف این است که حضرت دارایی را به موارد مادی اطلاق نفرموده و ثروت و دارایی های دنیایی را از دایره دارایی به معنای واقعی کلمه خارج کرده است. دارایی در کلام امام رضا (علیه السلام) هر چیزی است که موجب حفظ آبرو شود و این مهم تحقق نمی یابد مگر بر صفت کرامت انسان اشاره شود. در همین مقاله اشاره کردیم که انسان فی الذاته دارای کرامت است و حفظ یا افزایش این کرامت به افعال و کنش خود انسان بر می گردد. انسان ها با حفظ کرامت یکدیگر در راه اندوزش دارایی به نام آبرو به یکدیگر کمک می کنند. اگر انسانی سطح خود را نازل بداند و کرامتی برای خود قائل نباشد نتیجتا دارای آبرو نیز نخواهد بود.
حدیث آخر حجت را بر ما تمام می کند زیرا در احادیث قبل در رابطه با رفتار با مومنان و افراد جامعه اسلامی بود اما در این حدیث بحث برسر رفتار با غیر مسلمانان است. در این حدیث حضرت امام رضا (علیه السلام) می فرماید: سالت الرضا علیه السلام عن رجل من اهل الذمه اصابهم جوع ، فاتی رجل بولد له، فقال: هذا لک اطعمه و هو لک عبد. قال علیه السلام: لا یبتاع حر ، فانه یصلح لک ولا من اهل الذمه. زکریا از شاگردان امام میگوید از امام رضا (علیه السلام) پرسیدم که مردی از اهل ذمه غیر مسلمانان مقیم در کشورهای اسلامی که به فقر و گرسنگی دچار شده بود فرزندش را آورد و گفت فرزندم مال تو او را خوراک بده و او برده تو باشد. امام فرمود (انسان) آزاده خرید و فروش نمیشود این کار شایسته تو نیست از ذمیان نیز روا نمی باشد.
سخن امام در اوج کرامت انسان و ارزشهای انسانی قرار دارد و ارزشهای مالی را نفی میکند امام رضا (علیه السلام) اجازه نمی دهد آزادی فرزند انسانی اگر چه ذمی و کافر باشد با امور مادی معاوضه گردد و کرامت و منزلت انسان به بهانه این که گرسنه است خدشه دار شود. از نظر امام انسان آزاد است و احتیاجات اقتصادی نمی تواند او را برده او سازد و آزادی خدادادی او را سلب کند اگر چه مسلمان نباشد. بنگرید که این بینش درباره کافران و ذمیان است...(مسند الامام الرضا(ع)، 1365: 304)
این حدیث نخست بیانگر بزرگی و بزرگواری امام رضا (علیه السلام) و بقیه ائمه اطهار است که به عنوان رهبر و پیشوای مسلمانان شناخته می شوند و در مرحله دوم بیانگر این است که انسان به حدی دارای کرامت است که حتی اگر از دستورات خداوند متعال سرپیچی کند و وظایف بندگی خود را انجام ندهد خداوند راضی به بی حرمت شدن و بی کرامت شدن آن توسط دیگر انسان ها نیست و اگر لازم به مجازات در همین دنیا باشد خود خداوند عادل ترین افراد است.