یادداشتی سیاستی بر مسئله سربازی اجباری در ایران

نام مسئله: سربازی اجباری و اثرات اقتصادی و اجتماعی آن

مشکل چیست؟

 سربازی اجباری موجب پیدایش فضایی میان وضع موجود و وضع مطلوب در اذهان عمومی به خصوص مردان شده است (وجود مشکل).همچنین وجود تعارضات بسیار میان اهداف و نتایج سیاست سربازی اجباری موجب نگرانی های بسیاری از سوی جامعه و فعالین مدنی شده است که بیانگر نقص در فرآیند سیاستی میباشد.

بنا بر ارزیابی های کمی و کیفی، میان قسمت اعظمی از اهداف این سیاست و آنچه که حاصل شده است؛ اختلافات فاحشی وجود دارد که نارضایتی عمومی ناشی از آن ها روز به روز در حال افزایش است.

چرا این مسئله مهم است؟

-ایجاد فاصله میان دو مقطع تحصیلی.

-هدررفت استعدادها و عدم توانایی در جهت استفاده از تخصص افراد.

-رایگان و اجباری بودن این طرح که منجر به القای حس ناعدالتی در بطن جامعه میشود.

-مدت زمان زیاد در شرایط غیر جنگی در مقایسه با دیگر کشورهای با شرایط مشابه.

-تاثیر بر شرایط اقتصادی کشور و دوری دوساله ی شخص از بازار کار و دانشگاه.

-خدشه دار شدن عزت نفس و ایجاد حس ناامیدی و هموار کردن مسیر ابتلا به افسردگی و اقدام به خودکشی در میان سربازان وعدم توانایی در تامین معیشت آن ها با توجه به واقعیت های اقتصادی حاکم بر کشور.

- ابتلای سربازان به مشکلات مختلف روحی و روانی اعم از اعتیاد به مواد مخدر، خودارضایی، همجنسگرایی و عدم اتخاذ تصمیمات مناسب برای اقدامات پیش دستانه.

-عدم تناسب نظامی گری با روحیات و تمایلات بخشی از جامعه ی مردان.

سیر تاریخی و روایت مسئله از گذشته تاکنون

اولین بار در تاریخ و در پی به قدرت رسیدن ناپلئون بناپارت در فرانسه ؛ طرح سربازی اجباری مشاهده شد. سالها بعد و پس از وقوع جنگ های جهانی ، در کشورهای درگیر نظیر بریتانیا، شوروی سابق، ژاپن ، استرالیا و فرانسه و ... این سیاست اجرا شد.

اما سیاست سربازی اجباری در ایران عمری حدودا 90 ساله دارد. پس از به قدرت رسیدن رضاشاه پهلوی و احساس نیاز به وجود ارتشی مدرن و مکانیزه و وجود تهدیدات خارجی و همچنین شروع روند ملت سازی، این سیاست در ایران نیز اجرا شد. براساس این طرح از هر ده نفر مرد بالای 21 سال، یک نفر به مدت دو سال به خدمت سربازی فراخوانده شد. پس از انقلاب اسلامی در سال 57 و در پی آن شروع شرایط جنگی در کشور، قانون سربازی اجباری با کمی تغییر نسبت به قبل از سر گرفته شد.

در این میان اما اولین اعتراضات به قانون سربازی اجباری در میان روحانیون قم و مشهد و در سال های حکومت رضاشاه شکل گرفت که این قانون را خلاف شرع اسلام میدانستند. همچنین پس از پایان شرایط جنگی و کم شدن (احساس) تهدید خارجی در میان مردم در دهه هشتاد و نود و همچنین مشاهده ی آثار مخرب شخصیتی و نتایج این طرح بر شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور، فعالیت و نطق های روز افزون حتی در صحن علنی مجلس علیه طرح اجباری خدمت سربازی مشاهده شد. در این میان نیز برخی طرح های اصلاحی نظیر خرید و یا تغییر مدت سربازی پیشنهاد کردند که در بازه های مختلف حتی به مرحله ی اجرا نیز گذاشته شد.

قوانین وسیاست های مهم فعلی پیرامون مسئله

اصل 151 قانون اساسی: به حکم آیه کریمه (و اعدوالهم ما استطعتم من قوه و من رباط الخیل ترهبون به عدوالله و عدوکم و آخرین من دونهم لا تعلمونهم الله یعلمهم) دولت موظف است برای همه افراد کشور برنامه و امکانات آموزشی نظامی را بر طبق موازین اسلامی فراهم نماید، به طوری که همه افراد همواره توانایی دفاع مسلحانه از کشور و نظام جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند ولی داشتن اسلحه باید با اجازه مقامات رسمی باشد.

ماده 1 قانون خدمت وظیفه عمومی مصوب 1363: دفاع از استقلال و تمامیت ارضی و نظام جمهوری اسلامی ایران و جان و مال و ناموس مردم وظیفه دینی و ملی هر فرد ایرانی است و در اجرای این وظیفه کلیه اتباع ذکور دولت جمهوری اسلامی ایران مکلف به خدمت وظیفه عمومی برابر مقررات این قانون می باشند و هیچ فرد مشمول خدمت وظیفه عمومی را جز در موارد مصرح در این قانون نمی توان از خدمت معاف کرد.

آمارهای مهم و قابل توجه

-در طول ۴۰ سال، کشورهای دارای سربازی اجباری حوزه همکاری و توسعه اقتصادی((OECDحدود ۱۰ درصد از رشد تولید ناخالص داخلی خود را از دست داده اند، عددی که می تواند بالغ بر میلیاردها دلار باشد. (Keller et al., 2009)

- مالیات پنهان سربازان در سال 1398 برابر با ۱۲ هزار میلیارد تومان و در سال ۱۴۰۰ برابر با ۲۰ هزار میلیارد تومان بوده است.(مروی،علی. اقتصادآنلاین. 1400،اردیبهشت.).

-طی کردن دوره آموزشی در مرکز 01 ارتش نتوانسته است بر شاخصه های همبستگی سربازان نظیر تعهد، مسئولیت پذیری اجتماعی، احساس کنترل و نظارت از جامعه، انتظار سودمندی و حمایت فرد از سوی جامعه و اعتماد اجتماعی تاثیر محسوسی بگذارد.(علی حسینی،علی.1394.بررسی تاثیرگذاری دوره آموزشی سربازی در مرکز آموزشی 01 ارتش بر شاخص های همبستگی اجتماعی.)

- طبق مطالعه ای بین سال های 1380 تا 1382 در خصوص بیماران بستری در اثر خودکشی در یکی از بیمارستان های شهر تهران، 18.6 درصد افراد سابقه نظامی گری نداشته اند و بقیه به شیوه ها مختلف نظامی گری را تجربه کرده اند.در این میان سربازان وظیفه با 55.9 درصد بیشترین نرخ خودکشی را به خود اختصاص داده اند.(متینی صدر و همکاران،1388)

-با توجه به تعداد سربازان وظیفه که طبق آمار غیررسمی بیش از ۴۰۰ هزار نفر هستند در سال ۹۹، مبلغ ۹ هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان مابه التفاوت حقوق قانونی سربازان بوده که پرداخت نشده است. (فارس.1399،آذر.9 هزار میلیارد سربازان کجاست؟).

-رییس اداره سرمایه انسانی سرباز ستاد کل نیروهای مسلح تعداد کل مشمولان غایب در کشور را حدود دو میلیون و ۹۰۰ هزار نفر اعلام کرد.(اقتصادآنلاین.1400،فروردین)

چه علل و عواملی سبب ایجاد مسئله شده است؟ (ریشه یابی مسئله)

-تامین نیروی انسانی رایگان و کم هزینه در جهت اهداف امنیتی.

- شرایط بین المللی و منطقه ای حاکم بر سیاست خارجی کشور و ضرورت آماده به دفاع بودن.

- همسایگانی که عمدتا با دولت مرکزی فروپاشده روبرو هستند و ناتوان از تامین امنیت مرزها و اقدام علیه تروریسم میباشند.

-رایگان محسوب شدن نیروی کار سرباز

-تاریخی بودن سیاست سربازی اجباری و عدم وارد شدن این مسئله به مرحله دستورکار به دلایل مختلف.(مثل قدرت لابی ها و عدم همراهی رسانه ها و عدم وقوع بسیج عمومی علیه این طرح.)

-شرایط اقتصادی حاکم بر کشور و عدم توانایی دولت در تامین معیشت سربازان.

ذی نفعان (منظور افراد یا گروه هایی است که حل این مسئله روی آنها تاثیر مثبت یا منفی می گذارد مانند مردم، انواع سازمان های دولتی و خصوصی، ساختارهای اجتماعی و ...)

- نیروهای مسلح و ارائه دهنده خدمات امنیتی جمهوری اسلامی ایران اعم از سپاه پاسداران ، ارتش، پشتیبانی نیروهای مسلح، نیروی انتظامی و راهنمایی و رانندگی و وزارت دفاع و سازمان نظام وظیفه.

- ارگان های غیر نظامی ارائه دهنده خدمات عمومی نظیر مراکز آتش نشانی و استانداری ها و محیط زیست و میراث فرهنگی.(سربازان امریه ای)

- مراکز تحقیقاتی و پژوهشی دولتی.(سربازان امریه ای)

- مردان سنین 18 تا 32 سال و به طور کلی مشمولین طرح.

- دانشگاه های دولتی و غیر دولتی و مراکز فنی و حرفه ای

- سازمان برنامه و بودجه

- توده مردم و خانواده های مشمولین طرح سربازی اجباری.

- کمپین های مخالف سیاست سربازی اجباری و فعالین مدنی مشغول در آن

- ساختار اقتصادی کشور

راهکارهای پیشنهادی برای حل این مشکل:

1-حرفه ای شدن و داوطلبانه شدن سربازی: اخذ مالیات امنیت از مشمولانی که حاضر به گذراندن دوره خدمت نیستند و پرداخت و سرمایه گذاری آن بر شرایط رفاهی و معیشتی داوطلبان حاضر در خدمت و جذب متخصصین حرفه های مورد نیاز به صورت پیمانی(مرکز پژوهش های مجلس: 1392)

2- کم شدن بازه ی زمانی خدمت در شرایط غیر جنگی و همچنین انعطاف این بازه بر اساس میزان تحصیلات و تخصص های فنی افراد بر اساس پیشنهاد مرکز پژوهش های مجلس در سال 84. و به کارگیری سربازان دارای مهارت فنی در کارخانه جات و صنایع مورد نیاز با حقوق مصوب وزارت کار. (مرکز پژوهش های مجلس:1384)

3-اختصاص بودجه برای طرح های رواندرمانی در میان سربازان برای کنترل احساسات و عوارض روحی ناشی از سربازی به عنوان حداقل ترین کار ممکن.

نقاط قوت و ضعف هر راهکار را ذکر کنید. (راهکارهای خود را تحلیل کنید.)

1-مزایای طرح سربازی حرفه ای: 1-حذف قاعده اجبار از سربازی 2-ارزش یافتن تخصص و کارآمدی در دوره خدمت 3-امکان ارتقای منزلت اجتماعی و عزت نفس در سربازان 4-تغییر نگاه بی مصرف بودن و ضعیف و مسلوب الاراده بودن از سربازان 5- زمینه برای صرفه جویی مالی در سیاستگذاری امنیتی از طریق استفاده از سربازان پیمانی و حرفه ای

معایب: عدم وجود ثبات در منطقه و نیاز به نیروی آماده به دفاع در سطح وسیع در مرزهای ناامن و تهدیدات منطقه ای فراوان و کم شدن آمادگی دفاعی در کوتاه مدت

2-معایب طرح کم شدن بازه زمانی سربازی در شرایط غیر جنگی : مدرک محور شدن و تلاش برای فرار از سربازی با استفاده از مدرک های غیر معتبر و همچنین محیا شدن شرایط استثمار نیروی کار سرباز برای کارخانه ها و صنایع دولتی

مزایای طرح کم شدن بازه زمانی سربازی : کمک به صنایع و اقتصاد کشور و عدم هدر رفت انرژی دانشجویان فنی در امور نظامی

3-مزایای طرح کمک های رواندرمانی به سربازان : کنترل احساسات و جلوگیری از بروز احساسات منفی و خطرناک در آن ها و جلوگیری از خودکشی و سرخوردگی آنها در بازه خدمت

معایب طرح کمک های رواندرمانی به سربازان: نیاز به تعداد زیاد رواندرمانگر و هزینه بالای آن که البته میتوان با استفاده از سربازان دارای مدرک روانشناسی هزینه را به حداقل کاهش داد.همچنین ممکن است این طرح موجب فراموشی دیگر نواقص دوره سربازی و معیشت آنها توسط سیاستگذاران شود.

جدی ترین مخالف هریک از راهکارها:

1-سازمان نظام امور مالیاتی کشور: به دلیل نیاز به سیاست ها و چالش های جدید برای مدیران سطح بالا و میانی این سازمان.

2-ستاد کل نیروهای مسلح : بیشترین نفع مادی سیاست های فعلی سربازی اجباری برای این ستاد است و تغییر و اصلاح این سیاست ها موجب متضرر شدن این ستاد میشود

3- سپاه و ارتش و ارگان های انتظامی-امنیتی : به دلیل وجود نیروی کارو خدمت رایگان در اثر سیاست های موجود و لغو این رانت برای این ارگان ها

4-سازمان برنامه و بودجه: به این دلیل که حدود سی هزار میلیارد مالیات پنهان از طریق سربازی اجباری نصیب ارگان های نظامی میشود و اصلاح سیاست ها نیازمند تغییر سیاست های بودجه ریزی میشود.

5- نمایندگان وابسته به ارگان های نظامی حاضر در مجلس: منافع سیاسی آن ها موجب میشود که همراه ستاد نیروهای کل مسلح و ارگان های نظامی-امنیتی به دفاع از سیاست های موجود بپردازند و جلوی تغییر قانونی آن ها را در مجلس بگیرند.