بررسی تعاملات اجتماعی در مجتمع های مسکونی

 همه انسان ها موجودات اجتماعی هستند و در تعامل با دیگران هویت می یابند و زندگی اجتماعی خود را شکل می دهند. در واقع اعضای جامعه با برقراری ارتباط با یکدیگر و پایدار ساختن آن قادر به همکاری با یکدیگر می شوند و به این طریق چیزهایی را کسب می کنند که به تنهایی قادر به دست یافتن به آن ها نمی باشند و یا با دشواری بسیار موفق به کسب آنها می شوند. (ماهانی 1394) به دلیل رشد شهرنشینی دهه های اخیر در ایران الگوی تولید مسکن تغییر یافته و لزوم ایجاد انبوه مسکن، سبب کاهش کیفیت و مطلوبیت طراحی ها گشته است. طراحی مجتمع های مسکونی امروزی به دلیل عدم توجه به نیازهای انسانی و در نظر نگرفتن پیامدهای روانشناختی آن، زندگی فردی و اجتماعی ساکنین را با مشکلاتی مواجه ساخته است. از جمله نیازهای فراموش شده انسان ها در این طراحی ها، تعاملات اجتماعی است. در فرهنگ ایرانیان از دیرباز همسایگی و هم محله ای بودن رابطه بسیار صمیمی تلقی شده، پس اگر امروز همسایه ها با هم بیگانه شده اند و فضای محله های مسکونی، سرد و خشک است، به این دلیل است که در طراحی مجموعه ها و محله های مسکونی به کیفیت زندگی اجتماعی افراد توجه کافی نشده است. در دوران معاصر به دنبال تنزل نقش فضاهای باز در معماری مسکونی کشور و تبدیل آن به مسیرهایی برای حرکت اتومبیل ها، نه تنها این فضاها برای ارضاء نیازهای اجتماعی مناسب نبوده، بلکه سبب قطع رابطه اجتماعی و نادیده گرفتن سنت ها و فرهنگ جوامع نیز شده است. بنابراین، نظر به اهمیت وجود روابط و تعاملات اجتماعی بین انسان ها و نادیده گرفتن این مهم در طراحی های امروزی، نیاز به بررسی و شناخت بیشتر عوامل موثر در طراحی فضاهای باز و فضاهایی برای تعاملات اجتماعی مجتمع های مسکونی می باشد. (یزدانی 1392)

 انسان ها نیاز فطری به برقراری روابط اجتماعی دارند. منظور از روابط اجتماعی، رابطه معنادار و آگاهانه میان دو نفر یا بیشتر به شکل چهره به چهره است. مردم از طریق لمس و صدا، بیان بصری و وضعیت بدن و بوها ارتباط برقرار می کنند. انسان با ایجاد فضاهایی در محیط زندگی، نیاز ذاتی خود به برقراری ارتباط و تعامل اجتماعی را برآورده می سازد. روابط اجتماعی می تواند در فضا شکل بگیرد و همچنین توسط شکل فضا مورد تهدید قرار گیرد و یا فضا واسطه انجام برقراری روابط اجتماعی گردد. با این حال با شکل گیری محیط مصنوع، طراحان بر الگوهای عملکردی و زندگی اجتماعی اثر می گذارند. شناخت کافی از انسان و نحوه ارتباطش با سایرین و چگونگی آن می تواند در شکل دهی محیط برای برقراری بیشتر تعامل و ارتباط، موثر باشد. انسان موجودی است اجتماعی که جامعه پذیری وی جز در فضا، مکان و عرصه های عمومی صورت نمی پذیرد. انسان علاوه بر نیاز به مسکن، به محیطی آکنده از کنش ها و واکنش ها نیاز دارد که در آن محیط بتواند نقش اجتماعی خویش را برعهده گیرد و در حیات مدنی شهر موثر افتد. حضور عرصه های عمومی برای ایفای این نقش اجتماعی و برقراری روابط عاطفی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ضروری است. (ماهانی 1394) عوامل متعددی مانند عوامل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، تاریخی، جغرافیایی-اقلیمی، دفاعی-نظامی می تواند موجب پیدایش تجمع گروه های انسانی در جهت تامین نیازهای مشترک و زندگی آنها در قلمرو فضایی مشخص و دارای مرزها و حدود معین کالبدی شود. (ناظمی 1395)

 مفهوم پایداری اجتماعی در تقابل و انتقاد برخی نظریه پردازان و صاحب نظران نسبت به رویکرد مدرنیسم شکل گرفت، این نظریات ابتدا از حوزه فلسفه شروع به شکل گیری کرد و سپس در سیری مروری، به شهرسازی و معماری وارد شد. راجرز طراحی پایدار را نوعی از طراحی می داند که به نیازهای امروز بدون آسیب رساندن به منابع نسل های آینده پاسخ می دهد. «در طراحی پایدار باید پایداری اجتماعی و اقتصادی به اندازه مصرف انرژی و تاثیرات محیطی ساختمان ها و شهرها اهمیت داده شود». در بسیاری از مجموعه های آپارتمانی شاهد دوری و بیگانه بودن همسایگان از هم هستیم. این در حالی است که از لحاظ کالبدی نزدیک و از لحاظ روحی، تعاون، همکاری و همدلی کیلومترها با هم فاصله دارند. پایداری اجتماعی اصول سیاسی و اجتماعی را با مسائل مربوط به مشارکت، شادی، رفاه و کیفیت زندگی ترکیب می کند. پس مفهوم پایداری نیازمند یک شبکه کالبدی اجتماعی است. از آنجا که افراد بر اساس منافع خود و بر اساس توقعات، هنجارها و نقش های معین خود، ارتباطات اجتماعی را شکل می دهند، پس ممکن است در جستجوی مکان هایی باشند که در آن، افرادی با خصوصیات مشابه آن ها به لحاظ طبقه، مذهب، الگوی زندگی، تحصیلات، درآمد و موارد دیگر حضور دارند. همگن بودن افراد، مشوق ملاقات و افزایش تعامل با مکان های کالبدی اجتماعی و در نتیجه ارتقاء دلبستگی به آن مکان است. (غفوریان 1396)

 در واقع از اهداف اصلی مجتمع های مسکونی، ارتقاء زندگی اجتماعی انسان ها و فراهم ساختن تجربه زندگی هماهنگ گروهی و اشتراکی مبتنی بر روش های مردم سالارانه برای ساکنین و همچنین دستیابی به سطح بالایی از پایداری می باشد. در چنین مجموعه هایی انسان ها تشویق می شوند با هم زندگی کنند و فعالیت های جمعی داشته باشند ولی در عین حال کنترل ساکنین بر زندگی فردی و تفکرات شخصی شان به بهترین نحو انجام می شود. بنابراین نوعی تعادل بین زندگی خصوصی و اجتماعی انسان ها برقرار می شود. سلسله مراتب نیازهای انسانی مازلو را می توان به سه طیف طبقه بندی کرد: 1.نیازهای زیستی و فیزیولوژیکی 2.نیازهای روانی 3.نیازهای اجتماعی، بر طبق این دیدگاه نیازهای اجتماعی یکی از اساسی ترین نیازها است، که هر انسانی برای ادامه حیات به آن وابسته است. بنابراین انسان موجودی اجتماعی بوده و ارتباطات و تعاملات اجتماعی از نیازهای اساسی اوست. نتایج نشان داد که نوع طراحی فضاهای مختلف محوطه از قبیل فضاهای سبز خوش منظره، فضاهای بازی، فضاهای گیاه کاری شده و فضاهایی که دارای مکان های نشستن مناسب هستند، می توانند تاثیر بسزایی در افزایش تعاملات اجتماعی ساکنین داشته باشند. (یزدانی 1392)

 شناخت تاثیر فضاهای باز مجتمع های مسکونی، موثر بر میزان تعاملات اجتماعی ساکنین آن ها می باشد. عوامل مختلفی چون حفظ خلوت و حریم خصوصی زندگی ساکنین، نوع طراحی فضاهای باز مجتمع های مسکونی و به کارگیری ایده های موثر جهت ایجاد شرایط مناسب برای حضور هر چه بیشتر ساکنین در محوطه مجتمع ها و توجه به نیازهای سالمندان و کودکان به عنوان بیشترین استفاده کنندگان از فضاهای باز مجموعه ها، نقش بسزایی در افزایش حس همسایگی و تعاملات اجتماعی ساکنین مجتمع های مسکونی خواهد داشت. (یزدانی 1392) بیش از هر عامل دیگری، حضور سایر افراد در فضا است که مردم را به خود جذب می کند. از طرفی جنبه های اجتماعی و فعالیت های جاری در فضا در کنار ابعاد شکلی و زیبایی بصری که تجربه حرکت توسط انسان در درون فضا توسط وی ادراک می شود، از عوامل موثر در شکل گیری تعاملات اجتماعی در میان افراد دانسته شده است. همینطور عامل مشارکت و همراهی، یکی دیگر از عوامل افزایش تعاملات اجتماعی شناخته شده است. (ماهانی 1394) مولفه هایی نیز همچون امنیت، ارتباطات اجتماعی، فعالیت های داوطلبانه و مشارکت به عنوان عواملی که بر بعد اجتماعی مسکن و ارتقاء سطح تعاملات افراد موثرند، شناسایی شده است. مولفه امنیت، ناشی از تجربه و احساس افراد نسبت به شرایط محیطی است که با تاثیرپذیری از عوامل فردی، روانی و هویتی در بدو امر در درون خانواده شکل می گیرد. در صورت ارضاء نیازهای فردی و ایجاد حس تعلق نسبت به محیط سکونت امنیت فردی ایجاد می شود. البته مدت زمان حضور افراد در محل سکونت و نوع مالکیت آنها، در ایجاد امنیت موثر است. در صورت بستر سازی برای ایجاد امنیت اجتماعی عواملی مانند همبستگی اجتماعی، اعتماد اجتماعی، توسعه اجتماعی، رفاه اجتماعی، نظم اجتماعی، ارتباطات اجتماعی و مشارکت به وجود می آیند. انسان ها پس از دستیابی به خواسته های فردی، قابلیت لازم برای دستیابی به خواسته های اجتماعی را پیدا می کنند. از آنجا که مشارکت ذاتا یک مفهوم اجتماعی است و تعامل یا همکاری با همسایگان نیز یک بعد غیر رسمی از مشارکت می باشد، پس معرفی مشارکت می تواند نقش مهمی در افزایش سطح تعاملات اجتماعی در مجموعه های مسکونی ایجاد کند. (غفوریان 1396)

منابع:

1. ناظمی، الهام، ندا نجاتی، 1395، مروری بر مفاهیم محله و واحد همسایگی و ارائه چهارچوب واحد همسایگی مطلوب، کنفرانس دوسالانه جامعه و معماری معاصر، اصفهان. (ناظمی 1395)

1. یزدانی، سمیرا، سیاوش تیموری، 1392، تاثیر فضاهای باز مجتمع های مسکونی بر افزایش تعاملات اجتماعی ساکنان، هویت شهر (15):92-83. (یزدانی 1392)
2. منصور ماهانی، سوگل، 1394، تاثیر تعاملات اجتماعی بر معماری و فضای عمومی شهری، اولین کنفرانس سالانه پژوهش های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، یزد. (ماهانی 1394)
3. غفوریان، میترا، وحید افشین مهر، زهرا نوروزی زاده، 1396، بازشناسی مولفه های پایداری اجتماعی موثر بر افزایش تعاملات اجتماعی در مجموعه های مسکونی، هویت شهر (30):44-31. (غفوریان 1396)