جایگاه زکریای رازی در روان شناسی جهان

.

 تحلیل تاریخی نقش رازی در شکل گیری رویکردهای روان شناختی بالینی در بیمارستان 

چکیده

زکریای رازی، پزشک و اندیشمند برجسته سده سوم و چهارم هجری، از جمله متفکرانی است که پیش از شکل گیری رسمی علم روان شناسی، به صورت نظام مند به تعامل میان روان و بدن انسان توجه داشته است. او در آثار پزشکی خود، به ویژه در تجربه مدیریت بیمارستان، نقش هیجانات، حالات روانی، امید، ترس و گفت وگوی درمانی را در بهبود یا تشدید بیماری برجسته می سازد. این مقاله با رویکردی تاریخی–تحلیلی به بررسی جایگاه رازی در تاریخ جهانی روان شناسی می پردازد و نشان می دهد که شیوه برخورد او با بیماران، واجد عناصر اولیه روان شناسی بالینی و مراقبت روانی سازمان یافته در محیط بیمارستانی بوده است. نتایج این بررسی حاکی از آن است که رازی را می توان از پیشگامان اندیشه روان محور در پزشکی و از بنیان گذاران غیررسمی روان شناسی بالینی دانست.

واژگان کلیدی: زکریای رازی، تاریخ روان شناسی، روان شناسی بالینی، پزشکی روان تنی، بیمارستان ری

مقدمه

روایت رایج تاریخ روان شناسی، آغاز این علم را به قرن نوزدهم میلادی و شکل گیری آزمایشگاه های روان شناسی در اروپا نسبت می دهد. با این حال، بررسی دقیق تر تاریخ اندیشه نشان می دهد که مفاهیم بنیادین روان شناسی، قرن ها پیش از آن در قالب پزشکی، فلسفه و اخلاق مطرح شده اند. در تمدن اسلامی، یکی از برجسته ترین چهره هایی که به پیوند روان و جسم توجهی عمیق داشته، است.

رازی در مقام پزشک، نه تنها به درمان جسمانی بیماری ها پرداخت، بلکه به تجربه درونی بیمار، حالات روانی او و نقش ذهن در فرایند درمان توجهی ویژه نشان داد. این مقاله در پی آن است که جایگاه رازی را در تاریخ روان شناسی جهان بازخوانی کرده و نقش او را در شکل گیری نخستین اشکال مراقبت روان شناختی در بیمارستان تبیین کند.

مبانی نظری نگاه رازی به روان انسان

در آثار رازی، انسان موجودی صرفا زیستی تلقی نمی شود، بلکه موجودی آگاه، تجربه مند و دارای هیجانات پیچیده است. او بارها تاکید می کند که بیماری تنها نتیجه اختلالات بدنی نیست، بلکه حالات روانی همچون اندوه، ترس، خشم و ناامیدی می توانند عامل بروز یا تشدید بیماری باشند.

رازی برخلاف برخی دیدگاه های غالب دوران خود، به تفاوت های فردی بیماران توجه داشت و معتقد بود واکنش روانی افراد به یک بیماری یکسان نیست. این نگاه، شباهت قابل توجهی با اصول روان شناسی فردنگر و بالینی در دوران معاصر دارد؛ اصولی که بر تجربه ذهنی بیمار و درک شخصی او از رنج تاکید می کنند.

بیمارستان ری و نهادینه سازی مراقبت روانی

یکی از مهم ترین شواهد جایگاه رازی در تاریخ روان شناسی، نقش او در مدیریت بیمارستان ری است. گزارش های تاریخی نشان می دهد که رازی در اداره بیمارستان، صرفا به تجویز دارو اکتفا نمی کرد، بلکه به شیوه برخورد پزشکان، فضای روانی بیمارستان و ارتباط انسانی با بیمار اهمیت می داد.

او بیماران را از نظر حالات روانی مشاهده می کرد و باور داشت که اضطراب، ترس یا یاس می تواند روند درمان را مختل کند. بر همین اساس، گفت وگو، آرام سازی روانی و ایجاد امید را بخشی از فرایند درمان می دانست. این رویکرد را می توان نخستین شکل سازمان یافته توجه به سلامت روان در یک نهاد درمانی دانست؛ رویکردی که امروزه در قالب روان شناسی بالینی و روان درمانی حمایتی شناخته می شود.

درمان روان زاد در اندیشه رازی

رازی در نوشته های خود به روشنی به بیماری هایی اشاره می کند که منشا جسمانی مشخصی ندارند و از حالات ذهنی، اندیشه ها یا هیجانات منفی ناشی می شوند. او در این موارد، درمان دارویی را ناکافی می دانست و بر تغییر نگرش بیمار، گفت وگوی عقلانی و کاهش اضطراب تاکید می کرد.

این دیدگاه را می توان پیش درآمدی بر مفهوم درمان روان زاد دانست؛ مفهومی که در روان شناسی مدرن، به ویژه در روان درمانی های شناختی و روان تنی، جایگاهی محوری دارد. تفاوت اصلی در آن است که رازی این مفاهیم را نه در قالب یک علم مستقل، بلکه در دل پزشکی انسان محور مطرح کرده است.

مقایسه تحلیلی با روان شناسی مدرن

اگرچه روان شناسی مدرن از ابزارهای تجربی، آزمون ها و چارچوب های نظری دقیق بهره می برد، اما بسیاری از اصول بنیادین آن با اندیشه های رازی هم راستاست. تاکید بر نقش هیجان، توجه به تجربه ذهنی بیمار، اهمیت رابطه درمانگر و بیمار، و پذیرش تاثیر ذهن بر بدن، همگی عناصری هستند که در آثار رازی به وضوح دیده می شوند.

در حالی که روان شناسی معاصر این مفاهیم را در قالب نظریه ها و روش های استاندارد صورت بندی کرده است، رازی آن ها را بر پایه مشاهده بالینی، تجربه و عقل عملی به کار می گرفت. از این منظر، تفاوت میان رازی و روان شناسان مدرن بیشتر در ابزار و زبان علمی است، نه در اصل اندیشه.

بحث

نادیده گرفتن نقش رازی در تاریخ روان شناسی، بیش از آنکه ناشی از فقدان شواهد باشد، نتیجه روایت غرب محور تاریخ علم است. بازخوانی آثار او نشان می دهد که بسیاری از مفاهیمی که امروز در روان شناسی بالینی مطرح اند، پیش تر در سنت پزشکی اسلامی وجود داشته اند. رازی نمونه ای برجسته از پزشکی است که انسان را به مثابه کلیتی روانی–جسمانی می نگرد.

نتیجه گیری

بر اساس شواهد تاریخی و تحلیلی، زکریای رازی را می توان یکی از پیشگامان تفکر روان شناختی در تاریخ جهان دانست. توجه او به حالات روانی بیمار، استفاده از گفت وگو و تلقین، و نهادینه کردن مراقبت روانی در محیط بیمارستان، جایگاهی ممتاز برای او در تاریخ روان شناسی بالینی رقم می زند. بازشناسی این نقش، می تواند به بازنویسی منصفانه تر تاریخ روان شناسی و علم پزشکی بینجامد.

منابع 

• Razi, M. Z. (1997). Al-Hawi fi al-Tibb. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyya.
• Razi, M. Z. (2005). Al-Mansuri. Tehran: University of Tehran Press.
• Najmabadi, M. (1992). History of Medicine in Iran. Tehran: Tehran University Press.
• Amundson, R. (2014). Medicine and the mind in medieval Islam. Journal of the History of Medicine, 69(3), 321–345.
• World Health Organization. (2001). Mental health: New understanding, new hope. Geneva: WHO.