تحلیل شخصیت «زن عمو» در روایت فولکلوریک باقر فداغی: نماد ممانعت اقتصادی و اقتدار پنهان

تحلیل شخصیت «زن عمو» در روایت فولکلوریک باقر فداغی: نماد ممانعت اقتصادی و اقتدار پنهان

مقدمه
در منظومه عاشقانه و تراژیک باقر فداغی (شاعر عصر صفوی لارستان)، شخصیت های فرعی نقشی تعیین کننده در پیشبرد درام و شکل گیری گره های داستانی ایفا می کنند. در میان این شخصیت ها، مادر نرگس (زن عموی باقر) نه تنها به عنوان یک کاراکتر خانوادگی، بلکه به مثابه یک کنشگر اجتماعی-اقتصادی ظاهر می شود. این یادداشت با استناد به دوبیتی ها و روایت های موجود، به واکاوی نقش زن عمو به عنوان نماینده ساختار طبقاتی و مانع اصلی وصال می پردازد.

۱. زن عمو؛ پاسدار منافع اقتصادی خانواده

در روایت های شفاهی و مکتوب، علت اصلی ناکامی باقر در ازدواج با دخترعمویش (نرگس)، فقر و تهیدستی او ذکر شده است. اگرچه عموی باقر (پدر نرگس) ابتدا با این وصلت موافق بود، اما مخالفت همسرش (زن عمو) مسیر داستان را تغییر داد. زن عمو در اینجا نماد عقلانیت ابزاری و مادی است که ارزش انسان ها را با معیارهای اقتصادی می سنجد. او با رد باقر به دلیل نداشتن «سیم و زر»، در واقع از شان طبقاتی و آینده اقتصادی دخترش در برابر یک «چریک فقیر» محافظت می کند.
باقر در یکی از مشهورترین دوبیتی هایش، صراحتا به نقش زن عمو در تغییر نظر عمو اشاره می کند و او را عامل اصلی بدبختی خود می داند:
> «ایا عمو ندادی دخترت را / به گوش کردی سخن های زنت را
> سر پل صراط و روز محشر / بگیرد آه باقر دامنت را».
>

۲. اقتدار پنهان زنانه در نظام مردسالار

بررسی نقش زن عمو زاویه دیگری از ساختار قدرت در خانواده های سنتی جنوب را آشکار می کند. با وجود اینکه تصمیم نهایی ازدواج ظاهرا با پدر (عمو) است، اما این زن عمو است که با نفوذ کلام و مدیریت فضای داخلی خانه، نظر شوهر را تغییر می دهد. در روایت آمده است: «در ابتدا عموی باقر به این وصلت تمایل داشت اما مخالفت زنش او را نیز منصرف ساخت». این مسئله نشان دهنده نوعی اقتدار پنهان زنانه است که می تواند معادلات مردسالارانه (مانند ازدواج دخترعمو-پسرعمو) را به نفع مصلحت های اقتصادی وتو کند.

۳. تجسم «دیگری» و مانع تراشی

در ذهنیت شاعر (باقر)، زن عمو تجسم «دیگری» متخاصم است. او برخلاف مادر باقر که حامی فرزند است، نماینده جامعه ای است که فقر را گناهی نابخشودنی می داند. خشم باقر از زن عمو، خشم از یک فرد نیست، بلکه خشم از نگاه کالایی به ازدواج است. زن عمو با ترجیح دادن «میرزا» (رقیب متمول) بر باقر، در واقع عشق را قربانی امنیت اقتصادی می کند و به این ترتیب، تراژدی هجران را رقم می زند.

نتیجه گیری

شخصیت مادر نرگس (زن عمو) در دوبیتی های باقر فداغی، فراتر از یک نقش منفی کلیشه ای است. او نماینده واقع گرایی سرسختانه طبقاتی در برابر آرمان گرایی عاشقانه باقر است. کنش های او نشان می دهد که در ساختارهای سنتی، تصمیمات زناشویی بیش از آنکه تابع عواطف باشند، تابع مصلحت های اقتصادی بوده اند و زنان در بازتولید یا تغییر این ساختارها (حتی علیه میل دختران خود) نقشی کلیدی ایفا می کرده اند.

منابع:

* حبیبی، احمد. (۱۳۷۸). فرهنگ عامه و مردم شناسی حوزه خلیج فارس در شعر شاعرانش. فصلنامه فرهنگ عامه.
* همایونی، صادق. (۱۳۶۹). دوبیتی های باقر لارستانی. شیراز: انتشارات نوید.