تبریز، شهر اولین ها کجای نقشه دیپلماسی جهانی ایستاده؟

---

 

تبریز، شهری که به عنوان "شهر اولین ها" در تاریخ ایران شناخته می شود، با پیشینه ای غنی از نوآوری ها و ابتکارات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، همواره نقشی پیشرو در توسعه شهری کشور ایفا کرده است. از اولین چاپخانه و مدرسه مدرن گرفته تا اولین سیستم برق شهری، این شهر نشان داده است که می تواند الگویی برای پیشرفت باشد. اما آیا این میراث ارزشمند در عصر معاصر نیز با استفاده از ابزارهای نوین مانند «دیپلماسی شهری» به درستی به کار گرفته شده است؟ دیپلماسی شهری، به عنوان رویکردی که شهرها را به بازیگران فعال در عرصه بین المللی تبدیل می کند، می تواند بستری برای توسعه پایدار تبریز فراهم آورد. با این حال، پرسش های انتقادی متعددی در این راستا مطرح می شود، اینکه آیا تبریز از ظرفیت های تاریخی و فرهنگی خود برای تقویت روابط بین المللی بهره کافی برده است؟ آیا پیمان های خواهرخواندگی و همکاری های جهانی به توسعه واقعی این شهر منجر شده اند یا صرفا در حد نمادین باقی مانده اند؟ و چگونه می توان با دیپلماسی شهری، چالش هایی چون آلودگی هوا، حمل و نقل، هوشمندسازی، ناپایداری زیست محیطی، فرسودگی زیرساخت ها، نابرابری اقتصادی و اجتماعی، و کاهش جذابیت گردشگری را برطرف کرد؟

تبریز؛ پیشگام دیپلماسی شهری یا اسیر روابط نمادین؟

با این حال، تبریز تاکنون با شهرهای متعددی از جمله قازان (تاتارستان، روسیه)، گنجه و باکو (جمهوری آذربایجان)، کربلای معلی (عراق)، غزه (فلسطین)، خجند (تاجیکستان)، استانبول، ازمیر، بورسا، ارزروم، قارص، ترابوزان و قونیه (همگی از ترکیه) پیوند خواهرخواندگی برقرار کرده است. این فهرست گسترده، که شهرهایی از ترکیه (با بیشترین سهم)، منطقه قفقاز، خاورمیانه و آسیای مرکزی را شامل می شود، بازتاب دهنده موقعیت استراتژیک تبریز در نزدیکی مرزهای شمال غربی ایران و همچنین پیشینه تاریخی و فرهنگی آن به عنوان یک مرکز تجاری و فرهنگی در مسیر جاده ابریشم است. شهرهایی مانند استانبول، ازمیر و بورسا به عنوان قطب های اقتصادی و صنعتی، قازان و خجند به عنوان مراکز فرهنگی و تاریخی، و کربلا و غزه به عنوان کانون های مذهبی و نمادین، تنوع قابل توجهی را در این شبکه نشان می دهند.

با این حال، این تنوع جغرافیایی و کارکردی پرسش های مهمی را درباره کیفیت و اثربخشی این روابط مطرح می کند. آیا پیوند با شهرهای صنعتی مانند بورسا و ترابوزان به انتقال فناوری یا توسعه زیرساخت های تبریز منجر شده است؟ آیا همکاری با مراکز فرهنگی و مذهبی مانند قونیه و کربلا توانسته گردشگری مذهبی یا فرهنگی تبریز را تقویت کند؟ شواهد تاریخی نشان می دهد که بسیاری از این توافق نامه ها، به ویژه آن هایی که پیش از ۱۳۹۵ امضا شده اند، اغلب در حد اسناد تشریفاتی باقی مانده و به پروژه های عملیاتی مشخص تبدیل نشده اند. برای مثال، نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی با شهرهایی مانند باکو و گنجه می توانست به همکاری های اقتصادی یا تبادلات علمی منجر شود، اما فقدان گزارش های مستند از دستاوردهای ملموس، ضعف در اجرای این پیوندها را برجسته می کند.

دیپلماسی شهری؛ کلید گمشده تبریز در قفل جهانی؟

تکمیل و تقویت این شبکه نیازمند رویکردی هدفمند است. تبریز می تواند با تمرکز بر حوزه های کلیدی خود—مانند صنعت (با تکیه بر سابقه خودروسازی و فولاد)، گردشگری (با بهره گیری از مقبره الشعرا و بازار تاریخی)، و موقعیت جغرافیایی (دروازه اروپا)—از این روابط برای جذب سرمایه گذاری خارجی، تبادل دانش و ارتقای جایگاه بین المللی خود بهره ببرد. به عنوان مثال، همکاری با قازان می تواند در زمینه آموزش و علم گسترش یابد، یا پیوند با استانبول و ازمیر می تواند به توسعه تجارت و هوشمندسازی شهری کمک کند. در نهایت، تبدیل این پیوندهای خواهرخواندگی از حالت نمادین به همکاری های عملی، تبریز را به عنوان یک بازیگر موثر در دیپلماسی شهری منطقه ای و جهانی مطرح خواهد کرد، مشروط بر اینکه مدیریت شهری برنامه ای منسجم و پایدار برای پیگیری این اهداف تدوین کند.

تبریز؛ از اولین ها تا فراتر از مرزها؟

از سوی، برای معرفی ظرفیت ها و پتانسیل های شهر تبریز، دبیرخانه ای با عنوان "دبیرخانه توسعه دیپلماسی شهری تبریز" تاسیس شده و طی یک سال گذشته فعالیت خود را آغاز کرده است. موفقیت این دبیرخانه در طول این مدت هنوز به طور کامل قابل ارزیابی نیست و نیازمند بررسی دقیق تر است. با این حال، یعقوب هوشیار، شهردار تبریز و رئیس این دبیرخانه، معتقد است که برقراری ارتباطات فعال و حضور موثر در مجامع بین المللی، کلید اصلی توسعه به شمار می رود و باید از روابط صوری و کاغذی مانند خواهرخواندگی های سنتی فراتر رفت. او دیپلماسی شهری را به دلیل ریشه داشتن در فرهنگ و دوری از پیچیدگی های سیاسی، ابزاری قدرتمندتر از دیپلماسی دولتی می داند و پیشنهاد می کند که با برگزاری رویدادهایی نظیر هفته های فرهنگی و نمایشگاه های مشترک، تبریز را به جهانیان معرفی کرده و پیوندهای بین المللی آن را تقویت کنیم.

شهردار تبریز، همچنین پیشنهاد ایجاد رایزن شهرداری در سفارت خانه ها را برای تقویت دیپلماسی شهری مطرح کرد و خواستار اجرای آزمایشی آن در سفارت ترکیه شد. او با اشاره به موقعیت تبریز در جاده ابریشم، بر ظرفیت های اقتصادی و استراتژیک آن برای ارتباط با قفقاز و اروپا تاکید دارد. شهردار تبریز، معتقد است پنج شاخص تاریخ، فرهنگ، صنعت، علم و موقعیت جغرافیایی، تبریز را به شهری جهانی تبدیل می کند. او با اشاره به تاریخ غنی تبریز به عنوان سومین شهر پرجمعیت ایران و پایتخت چند دوره تاریخی، این شهر را پایتخت فرهنگی و معنوی ایران می داند که با مشاهیر برجسته و جاذبه ای مثل مقبره الشعرا (محل دفن ۴۰۰ شاعر و عارف) شناخته می شود. همچنین، وجود صنایع سنگین مانند فولاد، خودروسازی و تولید شیرینی، همراه با همسایگی با کشورهایی چون آذربایجان و ترکیه، تبریز را به دروازه ای برای اروپا و محلی مناسب برای سرمایه گذاری و توسعه دیپلماسی شهری تبدیل کرده است.

جهان زیر پای تبریز یا تبریز گمشده در نقشه دیپلماسی؟

با این وجود، دیپلماسی شهری به عنوان ابزاری نوین در روابط بین الملل، جایگاه شهرها را از بازیگرانی منفعل به کنشگرانی فعال تغییر داده است. برای مثال، شهری مثل پاریس یا توکیو دیگر تنها محل زندگی مردم نیستند، بلکه از طریق دیپلماسی شهری به عنوان مراکز تاثیرگذار در صحنه جهانی عمل می کنند. این مفهوم بر تقویت همکاری های فراملی، تبادل فرهنگی و مواجهه با چالش های جهانی مانند تغییرات اقلیمی و مهاجرت از طریق ایجاد شبکه های شهری تمرکز دارد.

اجزای اصلی دیپلماسی شهری شامل موارد زیر است:

هویت سازی شهری: به عنوان مثال، شهر فلورانس در ایتالیا با تکیه بر تاریخ رنسانس و فرهنگ غنی خود، هویتی جهانی ساخته که گردشگران و سرمایه گذاران را جذب می کند.

شبکه سازی بین المللی: شهرهایی مثل لندن یا سئول با عضویت در سازمان هایی مانند C40(شبکه شهرهای مقابله با تغییرات اقلیمی) یا UCLG(اتحادیه جهانی شهرها و دولت های محلی)، روابط خود را با دیگر شهرها تقویت می کنند.

مشارکت شهروندی: در شهری مثل آمستردام، شهروندان از طریق پلتفرم های محلی در تصمیم گیری های مرتبط با پایداری و مسائل جهانی مشارکت می کنند.

فناوری و نوآوری: سنگاپور با استفاده از داده های بزرگ و پلتفرم های دیجیتال، تعاملات بین المللی خود را گسترش داده و به یک شهر هوشمند پیشرو تبدیل شده است.

راهکارهای عملی دیپلماسی شهری نیز متنوع است. برای نمونه، توسعه زیرساخت های پایدار در کپنهاگ باعث شده این شهر به الگویی برای کاهش ردپای کربن تبدیل شود. برگزاری رویدادهای بین المللی مانند اکسپو در دبی، نه تنها توجه جهانی را جلب کرده، بلکه فرصت های اقتصادی را افزایش داده است. تقویت دیپلماسی اقتصادی هم در شهرهایی مثل شانگهای با جذب سرمایه گذاری خارجی و ترویج گردشگری هوشمند در بارسلونا دیده می شود.

این رویکرد با عبور از پیچیدگی های دیپلماسی سنتی، قدرت نرم شهرها را برجسته می کند. به این ترتیب، شهرهایی مانند نیویورک یا سائوپائولو به عنوان گره های کلیدی در نظام جهانی مطرح می شوند و نشان می دهند که آینده روابط بین الملل دیگر تنها در دست دولت ها نیست، بلکه شهرها نیز نقشی تعیین کننده دارند.

از خواهرخواندگی تا هوشمندسازی؛ تبریز کجای راه است؟

در نهایت باید یادآوری کنیم؛ تبریز، معروف به «شهر اولین ها»، با پیشینه ای درخشان در نوآوری های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، می تواند پیشگام دیپلماسی شهری در ایران باشد. این شهر که اولین چاپخانه، مدرسه مدرن و سیستم برق شهری را به ایران آورد، اکنون با شبکه گسترده خواهرخواندگی با شهرهایی چون استانبول، قازان، باکو و کربلا، ظرفیت تبدیل شدن به یک کنشگر فعال در عرصه بین المللی را دارد. دیپلماسی شهری، با تکیه بر قدرت نرم و دور زدن پیچیدگی های دیپلماسی سنتی، بستری برای تقویت همکاری های فراملی و حل چالش هایی مانند آلودگی هوا، ناپایداری زیست محیطی و کاهش جذابیت گردشگری فراهم می کند.

با این حال، بررسی پیوندهای خواهرخواندگی تبریز نشان می دهد که بسیاری از این روابط، به ویژه پیش از ۱۳۹۵، در حد اسناد نمادین باقی مانده اند و دستاوردهای ملموسی مانند انتقال فناوری از بورسا یا توسعه گردشگری فرهنگی از قونیه به دنبال نداشته اند. برای پیشگامی در دیپلماسی شهری، تبریز باید این پیوندها را از حالت تشریفاتی به همکاری های عملی تبدیل کند. به عنوان مثال، همکاری با ازمیر می تواند هوشمندسازی شهری را تقویت کند و ارتباط با قازان می تواند تبادل علمی را گسترش دهد.

تاسیس «دبیرخانه توسعه دیپلماسی شهری تبریز» گامی مثبت است، اما موفقیت آن نیازمند برنامه ریزی منسجم برای بهره برداری از ظرفیت های تاریخی (مانند بازار و مقبره الشعرا)، صنعتی (خودروسازی و فولاد) و جغرافیایی (دروازه اروپا) است. پیشنهاد شهردار برای ایجاد رایزن شهری در سفارت ها و برگزاری رویدادهای بین المللی نیز می تواند جایگاه تبریز را ارتقا دهد. در نهایت، تبریز با تکیه بر هویت غنی و موقعیت استراتژیک خود، پتانسیل رهبری دیپلماسی شهری در ایران را دارد، مشروط بر اینکه از روابط صوری فراتر رود و به بازیگری موثر در شبکه جهانی شهرها تبدیل شود.

*نویسنده: موسی کاظم زاده؛ قابل دسترسی نیز در سایت بازار تبریز آنلاین

https://bazartabrizonline.ir