زندگی خصوصی ناصرالدین شاه قاجار به روایت دوستعلی خان معیرالممالک.
ناصرالدین شاه در فواصل زمانی گوناگون با علما و خدمتگزاران خود دیدار می کرد و گاه بی هیچ تکبر و منتی به خانه ی آنان می رفت. همچنین گاه به دیدار شاهزادگان و دامادهای خود نیز می رفت.
از سرگرمی های او در اندرونی، بازی با کودکان، از جمله قایم باشک و دادن هدیه به آنان بود. در بازی توپ نیز، هنگامی که نزاع کودکان را بر سر پاداش وعده داده شده می دید، به وجد و سرخوشی می آمد.
دوستعلی خان به «ببری خان»، گربه ای که نزد شاه مقام بلندی داشت، نیز اشاره کرده است. این گربه دارای تشک اطلس، پرستار و خوراک مخصوص بود. بنا بر گفته ی زبیده خانم، در زمانی که شاه بیمار بود، حضور ناگهانی ببری خان در کنار او نشانه ای از بهبود پادشاه دانسته شد و پس از آن شاه سلامتی خود را بازیافت.
از مراسم های معروف دربار، «آش پزان» بود. پس از بازگشت شاه از سفر پشت کوه، بساط این مراسم در سرخه حصار (قصر یاقوت) برپا می شد. یک هفته پیش از آن، از سوی خوانسالار، دعوت نامه هایی برای اشراف و وزرا ارسال می گردید. در فضایی وسیع و سرسبز، آشپزهای نامدار به طبخ غذا می پرداختند و نوازندگان و دلقکان نیز با نمایش و موسیقی، حاضران را سرگرم می کردند.
شرفیابی اطبا و شعرا:
هفته ای یک بار پزشکان و شاعران به حضور شاه می رسیدند.
پزشکان نبض و سلامت شاه را بررسی می کردند و هنگام صرف غذا، درباره ی فواید و خواص خوراک از آنان پرسیده می شد و ایشان با شور و شوق به شرح آن می پرداختند.
شاعران و بذله گویان، که شمارشان گاه به سی تن می رسید، در حضور شاه اشعار و مدایح خود را می خواندند و پاداش دریافت می کردند. گاهی نیز به اشاره ی شاه، چند تن از آنان بداهه به هجو یکدیگر می پرداختند و مجلسی شاد و تماشایی پدید می آمد.
مراسم اسب دوانی:
روز اسب دوانی از روزهای باشکوه دربار بود که از نظر تجمل و زیبایی اسب ها در دنیا کم نظیر به شمار می رفت. در آغاز، این مراسم در باغ شاه برگزار می شد، اما پس از مدتی صحرای دوشان تپه برای این منظور انتخاب گردید.
اعیاد و جشن ها:
از اعیادی که ناصرالدین شاه جشن می گرفت، می توان به نوروز، میلاد شاه (که در سه ضیافت باشکوه برگزار می شد)، عید فطر، عید قربان، میلاد حضرت فاطمه، میلاد پیامبر اسلام، عید غدیر، بعثت، میلاد حضرت حجت و نیز میلاد خود شاه اشاره کرد. در دوران بعد، میلاد مظفرالدین شاه و امام حسین (ع) نیز به این فهرست افزوده شد.
بناها و کاخ های تفریحی شاه:
از بناهای مورد علاقه ی شاه می توان به شمس العماره، قصر ابیض، عمارت گالری، عمارت بادگیر، خلوت کریم خانی و نارنجستان بزرگ اشاره کرد.
ناصرالدین شاه روزی پنج بار قلیان می کشید و به کشیدن انفیه عادت داشت. بهترین نوع انفیه برایش از هندوستان آورده می شد و در قوطی ظریفی از طلا نگهداری می گردید. شاه آن را در جیب خود می گذاشت و روزی چند بار استعمال می کرد.
از دیگر سرگرمی های او، بازی شطرنج با امرا و وزرا پس از صرف شام بود. در این حین، گاه امور حکومتی نیز مطرح می شد و شاه نسبت به پیروزی در بازی حساسیت زیادی نشان می داد.
همچنین در هنگام صرف غذا، سفرها و گردش های شبانه، گروه موسیقی و رقصندگان در خدمت شاه بودند و او از شنیدن موسیقی و تماشای نمایش های آنان لذت می برد.
نتیجه تحلیلی
زندگی خصوصی ناصرالدین شاه قاجار چنان که از روایت دوستعلی خان معیرالممالک برمی آید آمیخته ای از تجمل، تفریح، تشریفات و نوعی بی نیازی از قواعد سخت گیرانه ی سلطنت بود. شاه در عین حفظ فاصله ی طبقاتی با مردم، گاه رفتاری صمیمی و بی تکلف از خود نشان می داد و همین دوگانگی، بخشی از شخصیت پیچیده ی او را شکل می داد.
توجه او به موسیقی، شعر، آشپزی و بازی با کودکان، نشان از روحی علاقه مند به لذت های دنیوی و هنرهای ظریف دارد. در مقابل، حساسیتش نسبت به پیروزی در شطرنج و علاقه به نظم و نمایش قدرت در مراسم رسمی، وجه اقتدارطلبانه ی او را آشکار می سازد.
نکته ی دیگر، وابستگی عاطفی شاه به عناصر جزئی و غیرسیاسی زندگی است؛ مانند علاقه ی شدید به گربه ی درباری یا استفاده ی منظم از انفیه و قلیان. این موارد در کنار شکوه جشن ها و مراسم، تصویری از درباری می سازد که در آن لذت، قدرت و تشریفات درهم تنیده اند.
به طور کلی، روایت دوستعلی خان تصویری انسانی اما در عین حال متناقض از ناصرالدین شاه ارائه می دهد؛ پادشاهی که در زندگی خصوصی اش میان عقل و احساس، اقتدار و تفنن، و سیاست و سرگرمی در نوسان بود.
✍️امیرمحمد جودی ثمرین