تبیین عقلانی رابطه علیت فرازمانی و جهان زمان مند: تمایز میان علیت زمانی و هستی بخش
این مقاله به چالش چگونگی ارتباط علت فرازمانی (خداوند) با معلول زمان مند (جهان) می پردازد. فرض اصلی این است که دشواری مسئله ناشی از خطای دسته بندی (Category Error) است، که در آن، ویژگی های علیت درونی زمان به ساحت وجود مطلق تعمیم داده می شود. با تفکیک دقیق میان علیت زمانی (Temporal Causation) و علیت هستی بخش (Ontological Causation)، تبیین می شود که خداوند نه صرفا آغازگر تاریخی، بلکه نگهدارنده دائمی هستی در یک اکنون ابدی است. در ادامه، با تکیه بر مفهوم فیضان وجودی (Emanation)، به شبهه رایج درباره اجبار یا نیاز الهی به خلق پاسخ داده می شود تا غنای مطلق واجب الوجود حفظ گردد. این رویکرد، انسجام عقلانی میان صفات الهی و خلق جهان را تقویت می کند.
۱. مقدمه و صورت بندی مسئله
رابطه علی میان خداوند و جهان، از مهم ترین مباحث متافیزیک و کلام است. چالش اصلی در این حوزه، از تنافر میان صفات خداوند و ویژگی های جهان ناشی می شود:
* خالق: نامتناهی، فرازمانی (Timeless)، و بی نیاز از تقدم و تاخر.
* مخلوق: متناهی، زمان مند (Temporal)، با شروعی مشخص (مهبانگ) و دارای تغییر.
پرسش اصلی این است: چگونه یک علت که خود در ابدیت است و فاقد «قبل» و «بعد» است، می تواند رخدادی را خلق کند که ذاتا در زمان شروع شده و دارای تقدم و تاخر است؟ درک روزمره ما از علیت (مانند زدن کلید چراغ و روشن شدن لامپ) کاملا در بستر زمان و تقدم علت بر معلول شکل گرفته است. این نوشتار با به کارگیری ابزار عقل، این خطای شهودی را اصلاح و راهکار فلسفی آن را تبیین می کند.
۲. ۱. تبیین علیت هستی بخش
مشکل اساسی در این مبحث، ارتکاب به خطای دسته بندی است؛ یعنی قرار دادن مفهوم علیت هستی بخش (رابطه وجود مطلق با کل هستی) در دسته بندی علیت زمانی (رابطه اشیاء متغیر در زمان) (Ryle, 1949). تفکیک میان این دو مقوله، ضروری است:
* علیت زمانی: علتی که در زنجیره ای از حوادث قرار گرفته و بر معلول خود تقدم زمانی دارد. این علیت مربوط به رابطه ممکنات با یکدیگر است و وجود را ایجاد نمی کند، بلکه تنها صورت یا تغییر را ایجاد می کند.
* علیت هستی بخش (Ontological Causation): این علیت بنیادی ترین شکل علیت است. علت هستی بخش، در هر لحظه هستی معلول را اعطا می کند و معلول در وجودش کاملا وابسته به بقای علت است (صدرالدین شیرازی، اسفار). در این رابطه، تقدم و تاخر زمانی وجود ندارد؛ بلکه تقدم، یک تقدم وجودی (Ontological Priority) یا رتبی است.
۲. ۲. همزمانی و تقدم وجودی
برای وضوح بخشیدن به این مفهوم می توان از تمثیل های ذیل بهره برد:
* ذهن و فکر: ذهن (علت) و فکر (معلول) در زمان پدیدار شدن، همزمان هستند. فکر، وجود خود را در هر لحظه از فعالیت ذهن دریافت می کند. اگر ذهن متوقف شود، فکر نیز در همان لحظه معدوم می شود.
* خالق و خط زمان: رابطه خداوند با کل خط زمان (از مهبانگ تا پایان) شبیه رابطه ذهن با کل یک فکر است. خداوند در ابدیت (Eternity) قرار دارد که توماس آکویناس آن را «تملک کامل و تمام زندگی بی انتها به صورت یکجا» توصیف می کند (Summa Theologiae, I, Q.10, a.1). در این ابدیت، تمام نقاط زمان برای خدا حاضر و در یک اکنون ابدی قرار دارند.
نتیجه: خلق جهان برای خداوند، یک رخداد «گذشته» نیست، بلکه یک «فعل دائمی حضوری» است. او خالق خود مفهوم زمان و نگهدارنده دائمی آن است، لذا «شروع» زمان برای ما یک حادثه است، اما برای او تجلی اراده اش در اکنون مطلق است.
چنانچه علیت هستی بخش دائمی و همیشگی باشد، این شبهه پیش می آید که آیا خداوند مجبور به خلق است یا برای رسیدن به کمال به جهان نیاز دارد؟
۳. ۱. نفی نیاز با تکیه بر غنای مطلق
این شبهه ناشی از قیاس خداوند واجب الوجود با مخلوقات ممکن الوجود است. تمثیل خورشید و نور، ناقص است، زیرا:
* خورشید: یک وجود محدود و وابسته به ذات خود برای تابیدن است. اگر نتابد، ناقص تلقی می شود.
* خداوند: غنی مطلق (غنی بالذات) است. کمال او ذاتی است و به هیچ چیز بیرونی (جهان) وابسته نیست. اگر جهان هرگز خلق نمی شد، در کمال مطلق خداوند هیچ تغییری رخ نمی داد (Swinburne, 1993). خداوند، علت جهان است، اما جهان علت کمال خداوند نیست.
۳. ۲. تبیین اختیار مطلق در قالب فیضان وجودی
خلق جهان نه از سر اجبار (نیاز)، بلکه از سر اختیار و فیضان جود است. این دیدگاه در فلسفه اسلامی ریشه در نظریه فیضان (Emanation) دارد:
* فیضان (Emanation): تجلی و جاری شدن کمالات نامتناهی خداوند از سر محبت، جود و کرم محض است (Adamson, 2021). این فیضان، عمل ذات کامل و آزاد الهی است که اراده می کند کمال خود را در مراتب وجود متجلی سازد.
* اختیار: اختیار خداوند به معنای «انتخاب میان دو گزینه» که مستلزم تغییر در ذات او باشد، نیست. بلکه به معنای فعل ناشی از ذات آزاد و کامل است که هیچ عامل خارجی (External Constraint) او را مجبور نمی کند. این اراده، عین ذات و کمال اوست که به واسطه جود، به ظهور هستی منجر می شود.
نتیجه: علیت هستی بخش، نه تنها اختیار خدا را سلب نمی کند، بلکه آن را به عنوان فیضان عاشقانه و کاملا آزادانه تبیین می کند.
حل چالش ارتباط علت فرازمانی و معلول زمان مند در گرو تفکیک قاطع میان دو سطح علیت است. خداوند به عنوان علت هستی بخش، کل تاریخ زمان را در یک اکنون ابدی خلق و حفظ می کند. این فعل آفرینش، یک فعل دائم، آزاد و متکی به غنای مطلق الهی است و نه یک ضرورت مکانیکی یا نیاز برای تکمیل وجود. این تحلیل عقلانی، انسجام و شفافیت منشور وجودی ما را در فهم رابطه خالق و مخلوق به شدت افزایش می دهد.
منابع
* آکویناس، توماس. (حدود ۱۲۷۴). جامع الهیات (Summa Theologiae). بخش اول، پرسش ۱۰، ماده ۱.
(تبیین مفهوم ابدیت و رابطه خداوند با زمان).
* صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا). (حدود ۱۶۴۰). الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه. جلد ۱، باب های مربوط به اصالت و تشکیک وجود، و مبحث علیت (توضیح علیت هستی بخش و تقدم رتبی).
* Fakhry, M. (2004). A History of Islamic Philosophy (3rd ed.). Columbia University Press.
(فصول مرتبط با علیت در فلسفه اسلامی و نظریه فیضان).
* Ryle, G. (1949). The Concept of Mind. University of Chicago Press.
(فصل اول در مورد خطای دسته بندی و کاربرد آن در فلسفه).
* Swinburne, R. (1993). The Coherence of Theism (Revised Edition). Clarendon Press.
(بخش های مرتبط با صفات الهی، به ویژه غنای مطلق و اختیار).
* Adamson, P. (2021). Philosophy in the Islamic World: A Very Short Introduction. Oxford University Press.
(بخش های مربوط به فلسفه نوافلاطونی و تبیین مفهوم فیضان).