نقش سخنوران و خامه پردازان هرات در شکوفایی دانش و ادب دوره بابریان هند

نقش سخنوران و خامه پردازان هرات در شکوفایی دانش و ادب دوره بابریان هند

(خلاصه یک مقاله، سخنرانی نگارنده در هجدهمین همایش بین المللی ترویج زبان فارسی در دانشگاه شهید با هنر کرمان)

نویسنده: دکتر فضل الرحمن فقیهی هروی

مقدمه

دوره تیموریان هرات، از درخشان ترین دوره های علمی و ادبی خراسان بوده و هرات در این دوره، اوج شکوفایی ادبی خویش را پیموده است. بعد از فروپاشی حاکمیت تیموریان هرات، این سرزمین، میدان تاخت و تاز سیاست مداران دو قدرت صفوی و شیبانی قرار گرفت و دچار وضع نابسامان شد، طوری که ادب و فرهنگ هرات به سقوط مواجه می شد.

معاصر وضع نابسامان خراسان و هرات، بابریان فرهنگ‎پرورترین شاهانی بودند که در هند حاکمیت داشتند. خود بابر، فرزندان و نوادگانش چون همایون، اکبرشاه، جهانگیر، شاه جهان و عالمگیر، برعلاوه پشتیبانی از شعر و شاعران، علاقه زیادی به تاریخ نگاری نیز داشتند.

نابسامانی های سیاسی و آشفتگی هرات، باعث شد تا جمع کثیری از ادباء، دانشمندان و اهل هنر هرات رهسپار هند شوند و هنرپروری و ادب دوستی شاهان و سلاطین بابری سبب شد تا اینان در شکوفایی ادب و رونق دانش، سهم ارزنده یی داشته باشند. بدین طریق دانشمندان و ادیبان هرات در هند آثار ارزشمندی را تدوین و تالیف کردند و در رونق ادب و دانش آن دیار سهم قابل اعتنایی داشتند.

نقش هرویان در شگوفایی دانش و ادب هند

اهل دانش و ادب هرات، فعالیت های چشم گیری را در شبه قاره هند انجام دادند و در شکوفایی ادب و دانش آنجا سهیم شدند. کارهای شان در چند حوزه قابل مطالعه است:

در حوزه شعر و سخنوری

شعر و ادب هند در دربار بابریان، قدر و منزلت متعالی داشت و هرویان نیز در این بخش، دست بالایی داشتند و اشعار زیادی سرودند. قاطعی هروی در دربار جهانگیر، مشاعره ها و مسابقه‎های ادبیی را ترتیب می‎داد. غزل غچک وی معروف است که با شعراء، اسپی را شرط نمود بود که هرکه برابر این بگوید، اسپ بگیرد و اگر نتواند، حسب الحکم اسپ بدهد.

بستم گرو به گفتن این شعر چون گهر

بر شاعران دهر یکی اسپ شاهوار

اما به شرط آنکه به انصاف اهل نظم

در گوش بکر فکر بسازند گوشوار...

ور زانکه دور رفته ز انصاف و از حیا

گیرم به حکم شاه یکی اسب کام دار...(اختر، 1997: 37).

شاعران زیادی در شبه قاره شعر سرودند که در اصل از هرات بودند. فخری هروی، ابوالقاسم نمکین، میرزا میلی هروی، ابوالوجد فارغی هروی، عتاب الدین منصور هروی، صلحی هروی خراسانی، ملا کامی هروی، ملا آنی کشمیری هروی، رضا هراتی، نجم الدین مسعود هروی، جمیله فصیحی از معروفترین شاعران هراتی در حوزه ادبی هند و در دربار بابریان بوده اند.

در حوزه تذکره نگاری

ادبای هرات در تذکره نگاری در دوره بابریان سهم ارزنده داشته اند.

قاطعی هروی از شاعران و دانشمندان توانای هرات، تذکره «مجمع الشعرای جهانگیرشاهی» را در دربار جهانگیر در سه جلد نوشت.

فخری هروی مجالس النفایس امیر علی شیرنوایی را به فارسی ترجمه کرد و لطایف‎نامه خواند.

وی تذکره جواهر العجایب را در شرح حال زنان سخنور نوشت. همچنان وی تذکره روضه السلاطین را در ذکر هشتاد تن از سلاطین و امرائی نوشت که طبع موزون داشته‎اند. تذکره های دیگری نیز توسط نویسندگان هروی در آن سامان نگاشته شد.

در حوزه تاریخ نگاری و جغرافیا

در حوزه تاریخ و جغرافیانگاری، غیاث الدین خواندمیر هروی، کتاب «حبیب السیر فی افراد خیر البشر» را در آن سامان به پایان رساند. همچنان کتاب خلاصه الاخبار فی احوال الاخیار از تصنیفات او هستند که در آنجا نوشته شده است.

میرزا نظام الدین احمد بخشی هروی آثار زیادی نگاشت. از جمله طبقات اکبر شاهی، یا طبقات اکبری را در شبه قاره تالیف کرد.

خواجه نعمت الله هروی مرآت الافاغنه یا مخزن افغانی را تالیف کرد که آن را تاریخ خان جهانی و مخزن افغانی نام نمود.

فخری هروی تاریخ «هفت کشور» را نگاشت و این اثری، تاریخی آمیخته با اخلاق و افسانه و داستان است.

علی طاهری هروی به ترجمه آثار البلاد و اخبار المعاد نوشته زکریای قزوینی اقدام کرد و آن را به نام تحفه العجایب نام نهاد.

در علوم شرعی و معارف اسلامی

نویسندگان هروی در حوزه علوم دینی و معارف اسلامی آثاری داشته اند.

شیخ عبد العزیز عزت هروی، رساله کشف الغطاء، رساله فتح العزیز؛ رساله یی در اثبات واجب و ثبوت خلافت را نوشت. او استاد بیدل دهلوی نیز بوده است.

برادر وی شیخ عطاءالله هروی، صاحب کتاب محاکمه بر شرح اشارات امام فخر رازی و خواجه نصیر بوده است.

سیف الله هروی فرزند خواجه نظام الدین احمد، کتاب مرآت الوحدت و کتاب جواهر الاسرار را نوشت.

به همین گونه سایر هرویان ساکن در هند، به تالیف آثار متعددی در این حوزه پرداختند.

در حوزه آموزش و تدریس

دانشمندان هرات در هند، در حوزه آموزش و تدریس نیز سهمی ارزنده داشتند.

قاضی محمد اسلم حنفی هروی، قاضی و مدرس و امام پنج وقت و جمعه و عید حاکمان بابری بود. او مورد تقدیر بابریان قرار می گرفت. شاه جهان یک بار او را وزن کرد و به شش هزار و پنج صد سکه نقره برابر شد و این مقدار را برایش اعطا نمود(حسنی الطالبی، 1420: 5، 627).

مولانا جلال الدین هروی از رجال برجسته دانش منطق و حکمت و از مدرسان این دوره بوده است.

در حوزه طب و ادویه

هرویان دانشمند در حوزه طب و علوم طبابت کارهای ارزشمندی نمودند.

یوسفی هروی توانست چند اثر فارسی منظوم در طب را بسراید.

1. علاج الامراض یا طب یوسفی، ؛ 2. جامع الفواید 3. قصیده حفظ الصحه در بهداشت؛ 4. دلایل النبض در شناخت بیماری ها؛ 5. دلایل البول در شناخت بیماری ها؛ 6. رساله شناخت قاروره در تشخیص بیماری ها؛ 7. سته ضروریه در تدبیرهای پزشکی؛ 8. ریاض الادویه در خواص داروها؛ 9. بحر الجواهر در بیان اصطلاحات پزشکی؛ 10. منظومه نام داروها؛ 11. فواید الاخیار، در طب و تعبیر خواب؛ 12. بدیع الانشاء در باب طب(انوشه، 1380: 4، 5819) از آثار او هستند.

رساله ‎های پزشکی یوسفی هروی در 1924م در لاهور مجموعا به چاپ رسیده است(همانجا)

در حوزه خوشنویسی و هنر

شماری سخنوران هروی در هند، ضمن مهارت در شعر، هنرمند و خوشنویس نیز بوده اند.

بایزید دوری هروی، شاعر پارسی گویی بود که فن خوش نویسی را از میرعلی هروی آموخته بود. او مثنوی دول رانی و خضرخان امیر خسرو، قصه حمزه تالیف قاطعی هروی را با مشارکت میر کلنگ هروی و حافظ محمد امین هروی کتابت کرد.

حیدر تونیانی هروی از شاعران موسیقی‎دان و خوش‎نویسان هروی در هند بود. او هم خوشنویس و هم صاحب دیوان شعر بوده است (انوشه، 1380: 1018).

بدین گونه هرویان در هر بخش از ادب و هنر و دانش سهمی بسزا داشته اند.

نتیجه گیری

از آنچه گفته آمد، نتیجه می گیریم که:

- شاعران و نویسندگان، تاریخ نگاران و تذکره نویسان، خوشنویسان و هنرمندان هرات در شکوفایی حوزه فرهنگی و تمدنی هند در دوره بابریان، سهم ارزنده یی ایفا کردند؛ چنان که این امر در آثار باقی مانده از دوره بابریان هند مشهود و معلوم است. تعداد زیادی از این دانشمندان در دستگاه حاکمیت بابریان جایگاه و پایگاهی داشتند و در ایجاد آثار ادبی، علمی و تاریخی، یا خود سهیم بودند و یا اثرگذار بوده اند.

- فعالیت هرویان در حوزه های دیگر فرهنگی، چون علوم اسلامی، فنون آموزشی مثل صرف و نحو و همچون علم کلام و منطق نیز فراگیر بوده؛ چنان که در این زمینه هم آثاری از خود به جا گذاشتند و هم در آموزش دیگران سهم ارزنده داشته اند.

- آثار باقی مانده از هراتیان مقیم هند در دوره بابریان، بسیار ارزنده اند و در تاریخ ادبیات هرات و ادبیات هند در دوره بابریان و نیز در پیوندهای ادبی- فرهنگی میان این دو سرزمین از اهمیت ویژه برخورداراند. این آثار، پیوندی ناگسستنی را میان سرزمین هند و حوزه خراسان به ویژه هرات، ایجاد کرده که برای همیشه ادامه خواهد یافت.

قرار آماری سخنوران و دانشمندان هروی در شبه قاره:

نام دسته های فرهنگی تمدنی

تعداد افراد

1- شاعران: 95 نفر

2- نویسندگان: 15 نفر

3- علمای مدرس: 25 نفر

4- مشایخ صوفیه و اهل عرفان: 21 نفر

مجموعه ادبا و علمای هرات در شبه قاره هند: 156 نفر

اگر بخواهیم آماری از آثار هرویان در شبه قاره ارائه نماییم بدین گونه دسته بندی می شوند:

1- دیوان ها و مجموعه های شعری: 31 دیوان و مجموعه شعری

2- آثار منظوم داستانی: 23 عنوان اثر

3- ساقینامه: 3 عنوان اثر

4_ ادب تعلیمی: 15 عنوان اثر

5- ادبیات و فنون ادبی: 7 عنوان اثر

6- تذکره نگاری: 7 عنوان اثر

7- در انشاء و خاطره نویسی: 9 عنوان اثر

8- تاریخ و جغرافیا: 12 عنوان اثر

9- نقد افکار و آثار: 3 عنوان اثر

10- حوزه سیاست: 4 عنوان اثر

11- علم کلام و عقاید اسلامی: 15 عنوان اثر

12- فقه و اصول فقه: 19 عنوان اثر

13- تفسیر و حدیث و سیره: 5 عنوان اثر

14- تصوف و عرفان: 17 عنوان اثر

15- فلسفه، منطق و هیات: 8 عنوان اثر

16- آثار دایره المعارفی: 3 عنوان اثر

تمام آثار: 181 عنوان اثر

این آمار از رساله دکتورای نگارنده برگرفته و در اینجا نقل شد.