مقاومت تمدنی مردم (دفاع از ایران در طول تاریخ)

چکیده

مقاومت مردم ایران در برابر تهاجمات نظامی، صرفا یک پدیده نظامی یا سیاسی نیست، بلکه جلوه ای از یک تمدن دیرینه و آگاه است که ریشه در هویت فرهنگی، باورهای معنوی و حس مسئولیت تاریخی ایرانیان دارد. از جنگ های هخامنشی با یونان تا جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، مردم ایران با تکیه بر ارزش های تمدنی چون غیرت، شرافت، ایمان، و خرد جمعی، نوعی الگوی منحصربه فرد از «مقاومت تمدنی» را خلق کرده اند. این مقاله به تحلیل روان شناختی، فرهنگی و تاریخی این مقاومت می پردازد و نشان می دهد چگونه در هر دوره تاریخی، فرهنگ ایرانی توانسته است تهاجم بیگانه را به فرصتی برای بازسازی هویت ملی و تقویت همبستگی اجتماعی تبدیل کند.

واژگان کلیدی: مقاومت تمدنی، هویت ایرانی، جنگ، دفاع مقدس، فرهنگ

مقدمه

ایران، به عنوان یکی از کهن ترین تمدن های جهان، در طول تاریخ خود بارها مورد تهاجم قدرت های بیگانه قرار گرفته است. با وجود این، آنچه همواره موجب بقا و پویایی این سرزمین شده، روح مقاومت تمدنی مردمان آن بوده است. این مقاومت نه تنها در میدان نبرد بلکه در عرصه فرهنگ، زبان، هنر و ایمان متجلی شده است (مطهری، ۱۳۸۹).
از دوران مادها و هخامنشیان تا ساسانیان، از حمله اعراب تا مغولان و از نبردهای قاجار تا جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، ایرانیان با بهره گیری از ریشه های فرهنگی و معنوی خود، همواره توانسته اند در برابر تهدیدها بایستند و هویت خویش را بازسازی کنند (فیرحی، ۱۳۹۳).

بدنه نظری ۱. مفهوم مقاومت تمدنی

«مقاومت تمدنی» به معنای واکنش فرهنگی، اجتماعی و ارزشی یک ملت در برابر تهدیدهایی است که موجودیت یا هویت جمعی او را هدف قرار می دهند. در ایران، این مقاومت مبتنی بر سه پایه اساسی است:

باورهای معنوی و دینی غرور تاریخی و فرهنگی همبستگی اجتماعی در لحظات بحران

این سه مولفه در طول تاریخ ایران پیوسته با هم در تعامل بوده اند و سبب شده اند که حتی پس از شکست های نظامی، ملت ایران از درون احیا شود (احمدی، ۱۳۹۵).

۲. ریشه های تاریخی مقاومت

در دوران باستان، جنگ های ایران و یونان نمونه ای از نخستین مقاومت های تمدنی است که در آن، ایرانیان نه تنها از مرزهای سیاسی بلکه از ارزش های اخلاقی و دینی خود دفاع کردند. در دوره اسلامی نیز قیام های ملی مانند قیام بابک خرمدین و مازیار نشانگر استمرار روح مقاومت بود (زرین کوب، ۱۳۸۳).

در دوره معاصر، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران (۱۳۵۹–۱۳۶۷) اوج بروز مقاومت تمدنی در قالب دفاع مقدس بود. در این نبرد، مردم با الهام از فرهنگ عاشورا و ارزش های دینی، مفهوم دفاع را از سطح نظامی فراتر بردند و به عرصه ای از خودسازی و ایثار جمعی رساندند (رحیم پور ازغدی، ۱۳۹۱).

۳. عناصر روان شناختی مقاومت

از دیدگاه روان شناسی اجتماعی، مقاومت ایرانیان مبتنی بر دو محور اصلی است:

خودکارآمدی جمعی: باور به توانایی مشترک برای غلبه بر بحران ها (Bandura, 1997). تاب آوری فرهنگی: ظرفیت فرهنگی برای معنا دادن به رنج و تبدیل آن به نیروی سازنده (Connor & Davidson, 2003).

ایرانیان در دوران جنگ تحمیلی با اتکا به همین تاب آوری فرهنگی، رنج جنگ را به روایت حماسی و تربیتی تبدیل کردند.

۴. نقش فرهنگ و هنر در تداوم مقاومت

ادبیات فارسی، به ویژه در شاهنامه فردوسی و مثنوی مولوی، حاوی مضامین مقاومت در برابر ظلم و بیگانه ستیزی است. شاهنامه با تصویر قهرمانانی چون رستم و سهراب، الگوی مقاومت اخلاقی و تمدنی را نهادینه کرده است (فردوسی، نقل در خرمشاهی، ۱۳۸۱).

در دوران معاصر نیز شعر دفاع مقدس و سینمای مقاومت، نقش مهمی در تثبیت حافظه جمعی مردم ایران داشته است. این آثار فرهنگی، مقاومت را از سطح واقعه تاریخی به سطح نماد معنوی ارتقا داده اند.

بحث

تحلیل تاریخی و روان شناختی نشان می دهد که مقاومت ایرانیان در برابر تجاوز بیگانه، صرفا واکنشی احساسی یا نظامی نبوده، بلکه یک پدیده تمدنی فرهنگی است. در واقع، در بطن فرهنگ ایرانی نوعی «شناخت تاریخی از خطر» و «ایمان به بقا» وجود دارد که مردم را در زمان بحران به اتحاد و ایثار فرا می خواند.

در جنگ تحمیلی، شاهد تجلی این الگوی تمدنی بودیم: جوانانی از اقوام مختلف با زبان ها و باورهای متفاوت در کنار هم ایستادند، زیرا احساس می کردند دفاع از خاک، در واقع دفاع از فرهنگ و ایمان است. این همان روح تمدنی است که ایران را از نابودی در برابر امپراتوری ها، حملات مغول، استعمار غرب و جنگ های مدرن حفظ کرده است.

نتیجه گیری

مقاومت تمدنی مردم ایران، یکی از کلیدهای درک تداوم تاریخی این ملت است. در هر دوره ای از تاریخ، دشمنان کوشیده اند هویت ایرانی را تضعیف کنند، اما ایرانیان با اتکا به میراث فرهنگی، ایمان دینی، و خرد تاریخی خود توانسته اند نه تنها بقا یابند، بلکه از دل بحران ها، تمدنی نیرومندتر بسازند.

بنابراین، دفاع از ایران در هر عصر، در واقع دفاع از یک نظام معنایی و تمدنی است که بر پایه حقیقت جویی، عدالت خواهی و عشق به انسانیت استوار است.

احمدی، ح. (۱۳۹۵). ریشه های تاریخی مقاومت در ایران. تهران: نشر نی

. Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. New York: W.H. Freeman. Connor, K. M., & Davidson, J. R. (2003). Development of a new resilience scale: The Connor-Davidson Resilience Scale (CD-RISC). Depression and Anxiety, 18(2), 76–82. 

خرمشاهی، ب. (۱۳۸۱). فردوسی نامه. تهران: طرح نو.

 رحیم پور ازغدی، ح. (۱۳۹۱). انسان و دفاع مقدس. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. زرین کوب، ع. (۱۳۸۳). دو قرن سکوت. تهران: سخن.

 فیرحی، م. (۱۳۹۳). قدرت، سیاست و مشروعیت در اسلام ایرانی. تهران: نشر نی.

 مطهری، م. (۱۳۸۹). خدمات متقابل اسلام و ایران. تهران: صدرا.