راهکارهای دستیابی به هماهنگی در نمای شهری با استفاده از مصالح و رنگ یکسان و طراحی متفاوت در محله ها

به قلم: مهندس هادی زرقانی – مدیرعامل گروه ساختمانی زرقانی

چکیده

هماهنگی در نمای شهری از چالش های اصلی معماری معاصر ایران است. اغلب محله های شهری به دلیل نبود ضوابط مشخص و کنترل کیفی در طراحی نما، دچار آشفتگی بصری و ناهماهنگی در هویت شهری شده اند. این مقاله با رویکردی فنی و اجرایی، به بررسی امکان ایجاد وحدت در نماهای شهری از طریق استفاده از مصالح و رنگ های یکسان اما با طراحی متنوع و خلاقانه می پردازد. در این راستا، مبانی نظری هماهنگی بصری، استانداردهای طراحی، آیین نامه های اجرایی و نمونه های موفق داخلی و خارجی مورد تحلیل قرار گرفته و راهکارهای اجرایی برای شهرداری ها، مهندسان مشاور و طراحان ارائه می شود. این پژوهش بر اساس اصول مهندسی ارزش، تعامل بین زیبایی شناسی و اقتصاد ساخت را نیز مد نظر قرار داده و در پایان، پیشنهادهایی برای به روزرسانی آیین نامه های طراحی نما در کشور مطرح می کند.

۱. مقدمه

نمای ساختمان، چهره ی کالبدی و فرهنگی یک شهر است. از گذشته تا امروز، نما همواره در شکل دهی به هویت بصری شهرها نقش داشته و یکی از مولفه های اصلی قضاوت شهروندان و گردشگران نسبت به کیفیت محیط زندگی محسوب می شود. با رشد سریع شهرنشینی در دهه های اخیر و افزایش تقاضای ساخت وساز در کشور، توجه به طراحی نما غالبا به سلیقه ی فردی مالکان و پیمانکاران واگذار شده است. این مسئله موجب شده که در بسیاری از مناطق شهری، شاهد تضاد رنگ، ناهمگونی مصالح و گسست هویتی در نماهای مجاور باشیم.

از سوی دیگر، اجرای سیاست های یکسان سازی نماها نیز در مواردی به ایجاد یکنواختی و از بین رفتن پویایی بصری منجر شده است. بنابراین، چالش اصلی امروز طراحان شهری و معماران، دستیابی به تعادل میان هماهنگی و تنوع است؛ یعنی بتوان با مصالح و رنگ های یکسان، طراحی های متنوع و جذاب ارائه کرد که هم حس تعلق شهروندان را تقویت کند و هم وحدت بصری را حفظ نماید.

۲. ضرورت هماهنگی در نمای شهری

هماهنگی در طراحی نما، فراتر از جنبه ی زیبایی شناسی، یک الزام اجتماعی و اقتصادی است. شهرهایی که از هماهنگی کالبدی برخوردارند، جذاب ترند، ارزش اقتصادی املاک در آنها بالاتر است و احساس امنیت و آرامش بیشتری در شهروندان ایجاد می شود.

در ایران، به ویژه در کلان شهرهایی چون تهران، مشهد، شیراز و اصفهان، فقدان ضوابط یکپارچه طراحی نما، موجب ایجاد تناقض های شدید در فرم و رنگ ساختمان ها شده است. نتیجه آن است که شهرها از هویت بصری منسجم برخوردار نیستند و سیمای آنها دائما در حال تغییر و اغتشاش است.

در حالی که در کشورهای پیشرفته، هماهنگی در نما از طریق ضوابط محلی طراحی (Local Design Codes) و کنترل شهری توسط معماران منطقه ای برقرار می شود، در ایران بیشتر تصمیم گیری ها بر عهده ی مالک یا پیمانکار است.

۳. مبانی نظری هماهنگی و تنوع در نما

هماهنگی بصری حاصل تکرار منظم، تناسب ابعاد، هماهنگی رنگ و ریتم در عناصر نماست. با این حال، تنوع برای جلوگیری از یکنواختی ضروری است. بنابراین، بهترین راهکار در طراحی محله ها، استفاده از مصالح و رنگ های هم خانواده و محدود، در کنار آزادی در فرم، بازشوها و بافت است.

از منظر روان شناسی محیطی، انسان ها از دیدن محیط های منظم اما پویا لذت می برند. هماهنگی کامل بدون تنوع، احساس کسالت ایجاد می کند و در مقابل، تنوع بیش از حد باعث اضطراب و عدم تمرکز می شود. پس هدف، دستیابی به هماهنگی در تنوع است.

۴. بررسی تطبیقی کشورها

۴.۱ آلمان

در شهرهایی مانند هامبورگ و فرایبورگ، آیین نامه های محلی تعیین می کنند که مصالح مورد استفاده در هر محله از یک خانواده ی رنگی و بافتی باشند (مانند آجر قرمز یا سنگ روشن)، اما معماران مجازند فرم پنجره ها، سایه بان ها و جزئیات معماری را آزادانه طراحی کنند.

نتیجه، شهرهایی است که در عین تنوع، نظم و وحدت دارند. هزینه ی کنترل نیز توسط شهرداری از محل عوارض ساخت تامین می شود.

۴.۲ فرانسه

در پاریس، نماها تحت نظارت دقیق شهرداری هستند. مصالح غالب سنگ آهک و سیمان سفید است، اما هر معمار می تواند با فرم بالکن، قاب بندی پنجره و حجم سازی متفاوت، طراحی خاص خود را ارائه دهد. این سیاست موجب شده نمای شهر از قرن نوزدهم تاکنون هماهنگ و در عین حال پویا باقی بماند.

۴.۳ ژاپن

در ژاپن، ضوابط طراحی شهری در سطح ناحیه تعریف می شود. برای هر منطقه «پالت رنگی» و «نوع مصالح مجاز» مشخص می گردد. با این حال، معماران از فناوری های نوین مانند نمای شیشه ای یا کامپوزیت با طرح های مینیمال استفاده می کنند تا تنوع ایجاد شود.

۵. وضعیت ایران

در ایران، ضوابط طراحی نما به صورت محدود در مقررات ملی ساختمان، مبحث ۴ (الزامات معماری) و برخی مصوبات شورای عالی معماری و شهرسازی آمده است. با این حال، این مقررات کلی اند و به جزئیات رنگ و جنس مصالح در هر منطقه ورود نکرده اند.

در کلان شهرها، آیین نامه های طراحی نما توسط شهرداری ها تدوین شده ولی ضمانت اجرایی کافی ندارند. بسیاری از مالکین برای جلب توجه خریداران، از ترکیب های رنگی و متریال متنوع استفاده می کنند که در نهایت به آشفتگی محله منجر می شود.

۶. اصول فنی هماهنگی در نما

۱. پالت رنگی محدود: هر محله باید دارای طیف رنگی مشخص (مثلا کرم تا قهوه ای روشن) باشد تا هماهنگی کلی حفظ گردد.
۲. وحدت در مصالح: استفاده از مصالح غالب (مثل سنگ تراورتن یا آجر نسوز) به صورت الزام محلی.
۳. آزادی در ترکیب هندسی: طراح می تواند با تغییر چینش یا الگوی بافت، تنوع ایجاد کند.
۴. خط آسمان مشترک: ارتفاع و تناسب طبقات باید با الگوی منطقه هماهنگ باشد.
5. کنترل جزئیات نما: قاب پنجره، جان پناه، و بازشوها باید در تناسب بصری قرار گیرند.

۷. اجرای طرح های نمونه در ایران

۷.۱ محله قیطریه – تهران

در پروژه های نوسازی قیطریه، استفاده از سنگ های روشن با الگوهای متنوع تراش خورده موجب ایجاد هماهنگی در رنگ و تفاوت در فرم شده است.

۷.۲ بافت تاریخی یزد

در یزد، استفاده از خشت و کاهگل سنتی به عنوان مصالح الزام آور باعث حفظ هویت شهری شده است. طراحان با تغییر در عمق طاق نماها و هندسه ی قاب ها، تنوع ایجاد می کنند.

۷.۳ کیش و قشم

در نواحی جنوبی، رنگ سفید و مصالح مقاوم در برابر رطوبت مانند سیمان صیقلی یا کامپوزیت استفاده می شود. هماهنگی رنگ در کنار تفاوت فرم ها، جلوه ای مدرن ایجاد کرده است.

۸. چالش های اجرایی

نبود آیین نامه های محلی دقیق برای هر محله
ناهماهنگی میان مالک، طراح و شهرداری
استفاده از مصالح بی کیفیت و غیر بومی
ضعف در نظارت نهایی بر اجرای طرح مصوب
دخالت سلیقه ای مالکان در تغییر نما بعد از تایید نقشه
۹. نقش مهندسی ارزش در کنترل هزینه و کیفیت

مهندسی ارزش با هدف کاهش هزینه بدون افت کیفیت، ابزار موثری در طراحی نماست. انتخاب مصالح مشابه و رنگ های محدود، هزینه خرید و اجرا را کاهش می دهد و در عین حال باعث نظم بصری می شود. در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، مشاوران مهندسی ارزش بخشی از تیم طراحی شهری اند.

۱۰. راهکارهای اجرایی برای ایران

۱. ایجاد دفاتر کنترل طراحی نما در شهرداری ها با حضور معماران خبره
۲. تدوین آیین نامه ی «هماهنگی رنگ و مصالح در محلات» متناسب با اقلیم
۳. الزام طراحی سه بعدی نما پیش از صدور پروانه
۴. استفاده از سیستم امتیازدهی نما (مشابه LEED) برای پروژه های برتر
۵. آموزش عمومی شهروندان درباره اهمیت نمای شهری
۶. برگزاری مسابقات طراحی نمای محله ای

۱۱. پیشنهادهای اجرایی برای شهرداری ها و نظام مهندسی

بازنگری در فرآیند تایید نقشه ها و کنترل کیفیت پس از ساخت
ایجاد کمیسیون های تخصصی طراحی نما در سازمان نظام مهندسی
تشویق پروژه های برتر با معافیت بخشی از عوارض
استفاده از سامانه های دیجیتال برای کنترل تصویری هماهنگی نماها
تدوین «کاتالوگ مصالح استاندارد» برای هر منطقه
۱۲. نتیجه گیری

ایجاد هماهنگی در نماهای شهری، نیازمند تعادل میان قانون گذاری و آزادی خلاقیت است. نمی توان با اجبار کامل به طرح های یکنواخت رسید و نه با آزادی مطلق نظم را حفظ کرد. راه حل، استفاده از مصالح و رنگ های مشترک در کنار طراحی متنوع و هدفمند است.

اجرای چنین سیاستی در ایران نیازمند همکاری سه جانبه میان شهرداری ها، نظام مهندسی و جامعه معماران است. در صورت تحقق، چهره شهرهای ما از آشفتگی کنونی فاصله گرفته و به سمت هماهنگی زیباشناختی و هویت مند پیش خواهد رفت.

منابع و رفرنس ها

وزارت راه و شهرسازی (۱۴۰۲). آیین نامه طراحی شهری و ضوابط کنترل نما. تهران: دبیرخانه شورای عالی معماری و شهرسازی ایران.
شورای شهر تهران (۱۴۰۰). ضوابط طراحی نما و سیمای شهری مناطق ۲۲گانه.
OECD (2020). Urban Design and Policy Integration. Paris.
Bundesamt für Bauwesen und Raumordnung (2019). Stadtgestaltung in Deutschland. Berlin.
Tokyo Metropolitan Government (2021). Urban Design Guidelines for Tokyo.
UNESCO (2018). The Historic Urban Landscape Approach.
رضاپور، م. (۱۳۹۹). بررسی تاثیر هماهنگی رنگ و مصالح در ارتقای کیفیت نما. فصلنامه هنر و معماری معاصر ایران.
فلاح، ع. (۱۴۰۱). نقش مهندسی ارزش در کاهش هزینه و ارتقای کیفیت ساخت. نشریه مهندسی عمران ایران.