تربیت چیست ؟

«تربیت» یکی از کلیدی ترین و پیچیده ترین مفاهیم در حوزه ی علوم انسانی است. در یک تعریف ساده و کلی :

تربیت فرآیندی آگاهانه، نظام مند و مستمر است که به هدف شکوفایی استعدادهای بالقوه و پرورش ابعاد مختلف وجودی انسان (فکری، اخلاقی، عاطفی، اجتماعی، جسمی و معنوی) طراحی و اجرا می شود.

۱. تعریف لغوی و ریشه شناسی

• در زبان عربی : از ریشه ی «ربو» به معنای رشد کردن، افزایش یافتن و برخاستن است. بنابراین تربیت به معنای "به رشد رساندن" است.

• در زبان فارسی : معادل واژه هایی مانند پرورش (رساندن به مرحله ی رشدی مطلوب) و آموزش (اما با تاکید بر جنبه های علمی و مهارتی) به کار می رود.

• در زبان انگلیسی : معادل های نزدیک به آن Education (با بار آموزشی و تحصیلی قوی) و Upbringing (با بار پرورشی و اخلاقی) هستند.

۲. ابعاد و حوزه های تربیت

تربیت تنها به آموزش مدرسه ای محدود نمی شود و همه ی عرصه های زندگی را در بر می گیرد:

• تربیت اخلاقی: پرورش فضیلت هایی مانند صداقت، عدالت، احسان و مسئولیت پذیری.

• تربیت فکری و عقلی: تقویت قدرت تفکر نقاد، تحلیل، خلاقیت و جست وجوی حقیقت.

• تربیت عاطفی و روانی: کمک به مدیریت هیجانات، رشد عزت نفس و ایجاد resilience (تاب آوری).

• تربیت اجتماعی: آموزش مهارت های ارتباطی، همکاری، احترام به حقوق دیگران و زندگی جمعی.

• تربیت بدنی و جسمانی: توجه به سلامت، تغذیه و رشد فیزیکی.

• تربیت دینی و معنوی: پرورش حس خداباوری، تقوا و معناجویی در زندگی (در چارچوب یک دین یا فرادین).

۳. ارکان اصلی تربیت (عوامل موثر)

• مربی (تربیت کننده): که می تواند والدین، معلم، رهبر مذهبی یا حتی رسانه باشد.

• متربی (تربیت شونده): فردی که استعدادها و ویژگی های ذاتی خود را دارد و نقش فعالی در فرآیند تربیت بازی می کند.

• هدف تربیتی: تصویری از "انسان مطلوب" که تمام برنامه ریزی ها برای رسیدن به آن انجام می شود. این هدف در نظام های فکری و فرهنگی مختلف، متفاوت است.

• روش های تربیتی: مجموعه ای از شیوه های مستقیم (مانند آموزش) و غیرمستقیم (مانند الگوسازی، ایجاد محیط مناسب) برای تاثیرگذاری.

• محیط تربیتی: خانواده، مدرسه، گروه همسالان، جامعه و رسانه که بستر تربیت را تشکیل می دهند.

۴. تفاوت تربیت با مفاهیم مشابه

• تربیت با آموزش (Instruction): آموزش بیشتر بر انتقال دانش و مهارت های خاص متمرکز است، در حالی که تربیت دامنه ی وسیع تری دارد و شامل تغییر نگرش، باور و منش فرد می شود. هر تربیتی شامل آموزش است، اما هر آموزشی لزوما تربیتی نیست.

• تربیت با تبلیغ (Propaganda): تبلیغ معمولا با هدف تاثیرگذاری یک طرفه، کنترل فکر و بدون توجه به عقلانیت و اختیار فرد انجام می شود. در حالی که تربیت اصیل، به عقلانیت، آزادی و انتخاب آگاهانه ی متربی احترام می گذارد.

• تربیت با کنترل اجتماعی (Social Control): کنترل اجتماعی بیشتر بر نظارت و اجبار بیرونی تکیه دارد، اما تربیت به دنبال ایجاد نظارت و کنترل درونی (وجدان) در فرد است.

۵. دیدگاه های مختلف درباره ی تربیت

• دیدگاه اسلامی: تربیت، فرآیندی الهی-انسانی است که هدف نهایی آن "قرب به خداوند" و "تحقق عبودیت" از طریق شکوفایی فطرت خداجوی انسان است. انسان به عنوان موجودی دارای اختیار و مسئول معرفی می شود.

• دیدگاه روانشناسی رشد (مانند پیاژه، اریکسون): تربیت باید متناسب با مراحل رشد شناختی، عاطفی و روانی-اجتماعی فرد باشد.

• دیدگاه انسان گرایی (مانند کارل راجرز): در این نگاه، تربیت باید محیطی حمایتگر و غیرمستقیم فراهم کند تا "خویشتن شناسی" و "تحقق ذات" فرد به طور طبیعی شکوفا شود.

• دیدگاه پراگماتیسم (مانند جان دیویی): تربیت فرآیندی است برای زندگی و باید به حل مسائل واقعی زندگی کمک کند. "تجربه" و "یادگیری فعال" محور هستند.

• جمع بندی نهایی

تربیت، هنر و علمی است که می کوشد انسان را از آنچه هست، به سوی آنچه باید باشد، رهنمون سازد. این فرآیند، امری اتفاقی نیست، بلکه مبتنی بر آگاهی، برنامه ریزی، صبر و همراه با مهرورزی است و در نهایت، مسئولیت نهایی آن بر عهده ی خود فرد است.

• منابع 

۱. شریعتمداری، علی. (1401). اصول تعلیم و تربیت. انتشارات دانشگاه تهران.

۲. شکوهی، غلامحسین. (1398). کلیات تعلیم و تربیت و مراحل آن. انتشارات به نشر.

۳. مطهری، مرتضی. (1399). تعلیم و تربیت در اسلام. انتشارات صدرا.

۴. پاک سرشت، محمد جعفر (1396). مکاتب فلسفی و آراء تربیتی (جلد 1). انتشارات سمت.

Berke, W. (2018). Theories of development: Concepts and applications (7th ed.). Pearson Education

Wehr, H. (1994). A dictionary of modern written Arabic (J. M. Cowan, Ed.). Spoken Language Services.

Dewey, J. (1997). Democracy and education: An introduction to the philosophy of education. Free Press. (Original work published 1916)

Rogers, C. R. (1995). A way of being. Houghton Mifflin. (Original work published 1980)

Noddings, N. (2016). Philosophy of education (4th ed.). Westview Press.