نظریه بحران به علاوه یک چارچوبی متفاوت و متمایزبرای حل مشکل توسعه نیافتگی در ایران(بخش دوم- معرفی نظریه های مرتبط)

معرفی نظریه های حمیدرضا صفری

نگارنده(حمیدرضا صفری) بر این باور است که در جوامعی مانند ایران، جایی که جدایی بین مفهوم (مانند تعریف نظری دولت به عنوان نهادی کارآمد، مشروع و توسعه محور) و مصداق (واقعیت عملی آن، که اغلب با دوگانگی، استبداد و ناکارآمدی همراه است) شدیدتر است، نظریه های توسعه باید از واقعیت های محلی استخراج شوند. در این چارچوب، یا باید مفاهیم را از دل واقعیت بیرون کشید (مثل ترکیب "نظریه بحران" با رویکردهای نوینی مانند آنچه حمیدرضا صفری پیشنهاد می کند)، یا اینکه بیشتر نظریه های موجود توسعه در ایران – به جز دیدگاه های حسین عظیمی و حمیدرضا صفری که هر دو بر بازخوانی درون زای مفاهیم توسعه تاکید دارند – از دایره تعریف یک نظریه خوب خارج می شوند.

در فلسفه سیاسی، مفهوم دولت اغلب به عنوان نهادی تعریف می شود که مشروعیت، ثبات و کارایی را تضمین می کند. مثلا بر اساس نظریه های مدرن مانند آنچه ماکس وبر توصیف می کند: انحصار خشونت مشروع، ساختار اداری کارآمد و خدمت به منافع عمومی. اما در جوامع در حال گذار مانند ایران، این مفهوم با مصداق واقعی اش دوگانگی شدیدی نشان می دهد. نتایج جستجوها نشان می دهد که این دوگانگی ریشه در عوامل تاریخی مانند "استبداد شرقی" (که به کنترل مرکزی و عدم پاسخگویی اشاره دارد) و "استبداد مشروطه" (که حتی پس از مشروطیت ادامه یافته) دارد. این جدایی منجر به شکاف دولت-ملت شده، جایی که دولت به عنوان "یاغی ترین گروه اجتماعی" عمل می کند و جامعه را در وضعیت کنترل نگه می دارد، اما نمی تواند توسعه پایدار ایجاد کند. در ایران، این دوگانگی با عوامل فرهنگی (مانند دوگانگی فرهنگ رسمی و عمومی) و سیاسی (مانند جدایی دین از دولت یا عدم آن) تشدید می شود، که منجر به بحران هویت و عدم پیشرفت می گردد. بنابراین، سرعت جدایی مفهوم و مصداق می تواند معیاری برای ارزیابی نظریه ها باشد: نظریه ای که سریع تر این شکاف را پر کند و به کاربرد عملی برسد، در زمینه بحران زای ایران مفیدتر است.

حمیدرضا صفری با نظریه "ماتریکس تاریخی توسعه نیافتگی" و "بحران به علاوه یک"، چرخه های تکراری عقب ماندگی ایران را تحلیل می کند. ماتریکس تاریخی به معنای یک سیستم تکراری است که ناشی از تعاملات ناکارآمد بین نظام سیاسی مستبد، جامعه بی تفاوت و عوامل خارجی است، و منجر به "توهم تغییر" می شود بدون پیشرفت واقعی. "بحران به علاوه یک" به انباشت بحران ها با یک عامل اضافی (مانند ساختار بحران زا و روان پریشی جمعی) اشاره دارد که چرخه را perpetuates می کند، با مثال هایی مانند استبداد شرقی و مشروطه. این نظریه درون زا است چون بر اساس تجربه زیسته در ایران (مانند کار در سازمان مدیریت و برنامه ریزی) استخراج شده و پیشنهاد می کند مفاهیم را از واقعیت بیرون بکشیم تا شکاف مفهوم-مصداق پر شود.صفری در این نظریه، به جای اتکا به مدل های وارداتی که اغلب با جدایی مفهوم از مصداق مواجه هستند، بر تلفیق مفاهیم از رشته های مختلف تاکید دارد. برای مثال:

تلفیق علوم پایه و اجتماعی: او از مفاهیم ریاضیات و فیزیک (مانند نظریه عمومی سیستم ها، سیاه چاله، تکینگی، تابش هاوکینگ و سطوح ریمانی) برای بازسازی علوم اجتماعی استفاده می کند. این رویکرد میان رشته ای اجازه می دهد تا پدیده هایی مانند «سیاه چاله مشروطه» (که به عنوان نقطه آغازین چرخه های باطل توسعه نیافتگی توصیف می شود) و «ترومای مشروطه» (تروما جمعی ناشی از شکست های تاریخی) را تحلیل کند، که اثرات مخربی بر روح جامعه (توسعه و تکامل) و کالبد آن (رشد اقتصادی) دارد.

روان کاوی اجتماعی: نظریه به بررسی خصایص روان شناختی فردی و جمعی مانند بی تفاوتی مزمن، فرصت طلبی، خودخواهی کوتاه مدت و استبدادپذیری می پردازد، که این عوامل به تداوم «بحران به علاوه یک» و پدیده «مفهوم شویی» (پر کردن مفاهیم وارداتی مانند دموکراسی با مصادیق فرصت طلبانه و ناکارآمد) منجر می شوند. این بازکاوی باعث جدایی مفهوم از مصداق شده و جامعه را به سمت روان پریشی جمعی و «فریز اجتماعی» (سکون و عدم پیشرفت) سوق می دهد.

این رویکرد میان رشته ای نه تنها نظریه را غنی می کند، بلکه آن را به یک ابزار عملی برای تحلیل توسعه نیافتگی ایران تبدیل می کند، با ارجاع به نظریات متفکرانی مانند رابینسون و عجم اوغلو در مورد ریشه های عدم شکل گیری نهادهای توسعه یافته.