عبور از قیمت گذاری دستوری با آزادسازی قیمت ها؛ راهی برای خروج از اقتصاد بسته ایران
یکی از چالش های بنیادین اقتصاد ایران طی نیم قرن اخیر، تداوم قیمت گذاری دستوری در بازار کالاها، خدمات و حتی ارز بوده است. دولت ها با هدف کنترل تورم و حمایت از مصرف کنندگان، به صورت گسترده در تعیین قیمت ها مداخله کرده اند. اما تجربه نشان داده است که این سیاست ها نه تنها به بهبود وضعیت رفاه عمومی منجر نشده، بلکه خود به یکی از عوامل اصلی شکل گیری رانت، فساد اقتصادی، کاهش بهره وری و تشدید نابرابری ها بدل شده است (علی اصغر سعیدی، ۱۴۰۱).
مطالعات متعدد در اقتصاد ایران و جهان تاکید دارند که بدون واقعی سازی قیمت ها و حرکت به سمت آزادسازی تدریجی، امکان گذار به اقتصادی باز، رقابتی و کارآمد وجود ندارد (جهانیان و همکاران، ۱۳۹۹؛ Krugman & Obstfeld, 2018). از این منظر، آزادسازی قیمت ها را می توان یکی از پیش شرط های اصلی اصلاح ساختار اقتصاد ایران دانست.
---
پیامدهای منفی قیمت گذاری دستوری
سیاست های دستوری در تعیین قیمت ها پیامدهای گسترده ای به همراه داشته است:
1. ایجاد رانت و فساد: تفاوت میان قیمت رسمی و آزاد بستر مناسبی برای فعالیت های غیرمولد و شبکه های دلالی فراهم کرده است (پژویان، ۱۳۹۷).
2. کاهش بهره وری تولید: تولیدکنندگان با محدودیت قیمتی نه انگیزه ای برای نوآوری دارند و نه توان رقابتی در بازارهای جهانی (حسینی، ۱۴۰۰).
3. کسری بودجه و یارانه های پنهان: طبق برآورد مرکز پژوهش های مجلس، یارانه های پنهان انرژی و کالا در ایران سالانه بیش از ۹۰۰ هزار میلیارد تومان است (مرکز پژوهش های مجلس، ۱۴۰۱).
4. گسترش اقتصاد غیررسمی: کنترل قیمت ها منجر به قاچاق، احتکار و بازار سیاه شده است (World Bank, 2020).
---
ضرورت آزادسازی قیمت ها
آزادسازی قیمت ها به معنای رهاسازی مکانیسم بازار و پذیرش عرضه و تقاضا به عنوان تعیین کننده اصلی قیمت هاست. تجربه کشورهایی چون ترکیه، لهستان و کره جنوبی نشان داده است که واقعی سازی قیمت ها می تواند دروازه ورود به اقتصاد رقابتی و جذب سرمایه گذاری خارجی باشد (Rodrik, 2008).
مهم ترین مزایا عبارتند از:
حذف رانت و فساد ناشی از چندنرخی بودن
تقویت انگیزه تولیدکنندگان برای افزایش کیفیت و بهره وری
هم سویی قیمت های داخلی با استانداردهای جهانی و ارتقای صادرات
افزایش شفافیت و پیش بینی پذیری اقتصاد برای سرمایه گذاران داخلی و خارجی
---
زیرساخت های لازم برای آزادسازی قیمت ها
تجربه بین المللی نشان می دهد که آزادسازی بدون فراهم سازی بسترهای نهادی و اجتماعی می تواند به بحران های تورمی و نارضایتی عمومی منجر شود (Case & Fair, 2021). در ایران نیز، اجرای موفق این سیاست نیازمند فراهم سازی زیرساخت های زیر است:
1. نظام حمایتی هدفمند:
جایگزینی یارانه های پنهان با یارانه های مستقیم و هدفمند به دهک های پایین جامعه.
استفاده از ابزارهایی مانند «کارت الکترونیک خرید» یا «یارانه نقدی هوشمند».
2. اصلاح نظام بانکی و مالیاتی:
هدایت تسهیلات بانکی به سمت تولید به جای فعالیت های سفته بازی.
ایجاد نظام مالیاتی کارآمد برای کنترل تورم ناشی از آزادسازی.
3. ایجاد نهادهای تنظیم گر مستقل:
برای جلوگیری از شکل گیری انحصارات و کارتل ها در بازارهای حساس (انرژی، دارو، مواد غذایی).
تقویت شورای رقابت و مشابه سازی با مدل های اتحادیه اروپا.
4. تقویت شفافیت و مبارزه با فساد:
استفاده از سامانه های هوشمند رصد قیمت ها و زنجیره تامین.
الزام بنگاه ها به گزارشگری مالی بهنگام و شفاف.
5. اقناع افکار عمومی و اعتمادسازی:
اجرای آزادسازی نیازمند سرمایه اجتماعی است. اطلاع رسانی شفاف، مشارکت نخبگان و اقناع مردم برای پذیرش هزینه های کوتاه مدت ضروری است (North, 1990).
---
تجربه جهانی
ترکیه در دهه ۱۹۸۰ آزادسازی قیمت ها را همراه با اصلاحات مالی و گسترش صادرات اجرا کرد و توانست اقتصاد خود را از بحران مزمن تورمی نجات دهد (Öniş, 1991).
لهستان پس از سقوط کمونیسم، با اجرای برنامه شوک درمانی اقتصادی، آزادسازی سریع قیمت ها را تجربه کرد. هرچند تورم شدید اولیه رخ داد، اما به مرور با اصلاح نهادی، اقتصاد به مسیر رشد پایدار بازگشت.
روسیه دهه ۱۹۹۰ مثال ناموفق است؛ آزادسازی بدون آماده سازی نهادی منجر به تورم افسارگسیخته و بحران اجتماعی شد (Stiglitz, 2002).
---
جمع بندی
اقتصاد ایران برای عبور از وضعیت رانتی و بسته کنونی ناگزیر از کنار گذاشتن قیمت گذاری دستوری و حرکت به سمت آزادسازی تدریجی قیمت ها است. با این حال، این سیاست تنها زمانی موفق خواهد بود که در بستر اصلاحات نهادی، ایجاد شبکه های حمایتی، تقویت نظام مالی و بانکی، و افزایش شفافیت اقتصادی اجرا شود.
به بیان دیگر، آزادسازی قیمت ها نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی اجتناب ناپذیر برای باز کردن قفل اقتصاد بسته ایران است. هرچه این فرآیند دیرتر آغاز شود، هزینه های اجتماعی و اقتصادی آن بیشتر خواهد بود؛ اما اگر همراه با زیرساخت های نهادی و حمایتی باشد، می تواند ایران را به سمت اقتصادی رقابتی، شفاف و پایدار هدایت کند.
---
منابع
پژویان، جمشید (۱۳۹۷). اقتصاد ایران و رانت های ناشی از سیاست های کنترلی. تهران: نشر نی.
حسینی، علی (۱۴۰۰). بررسی پیامدهای سیاست های یارانه ای در ایران. فصلنامه اقتصاد و توسعه.
جهانیان، مهدی و همکاران (۱۳۹۹). آزادسازی قیمت ها و آثار آن بر بهره وری. پژوهشنامه اقتصادی ایران.
مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی (۱۴۰۱). گزارش یارانه های پنهان.
Krugman, P., & Obstfeld, M. (2018). International Economics: Theory and Policy. Pearson.
Case, K., & Fair, R. (2021). Principles of Economics. Pearson.
North, D. (1990). Institutions, Institutional Change and Economic Performance. Cambridge University Press.
Rodrik, D. (2008). One Economics, Many Recipes: Globalization, Institutions, and Economic Growth. Princeton University Press.
Öniş, Z. (1991). The Logic of the Developmental State in Turkey. Comparative Politics.
Stiglitz, J. (2002). Globalization and Its Discontents. W.W. Norton & Company.