دانشگاه در برابر مکانیزم ماشه

تهران- ایرنا- ایران بار دیگر در کانون یکی از پیچیده ترین سازوکارهای حقوقی و سیاسی جهان قرار گرفته است: مکانیزم ماشه. رخدادی که فراتر از منازعات دیپلماتیک، به مثابه آزمونی برای بلوغ ملی و توانایی یک جامعه در بهره گیری از عقلانیت علمی و ظرفیت های دانشگاهی معنا می یابد.

اگرچه این سازوکار در ذات خود محصول بازی قدرت های جهانی است، اما پیامدهای آن بیش و پیش از همه متوجه زندگی روزمره مردم می شود. در چنین بزنگاهی، دانشگاه ها و دانشگاهیان نه تنها باید به پرسش های جامعه پاسخ دهند، بلکه می توانند با تولید دانش، نوآوری و امید، نقش سرنوشت سازی در کاهش تبعات این فشار ایفا کنند.

مکانیزم ماشه

"مکانیزم ماشه" ( Snapback Mechanism) یکی از بندهای کلیدی قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت و توافق هسته ای ایران (برجام) است. بر اساس آن، اگر هر یک از طرف های توافق ادعا کند که ایران به تعهدات خود پایبند نبوده، می تواند روند بازگشت خودکار تحریم های بین المللی را آغاز کند؛ بدون آن که نیازی به اجماع دوباره شورای امنیت باشد. به عبارتی، این سازوکار همانند ماشه ای است که با یک کشش، تمامی فشارهای پیشین را دوباره فعال می کند. از همان ابتدا نیز این مکانیزم، بیش از آن که تضمین کننده صلح باشد، به عنوان تهدیدی بالقوه بر سر ایران باقی مانده است.

نگاهی تاریخی به علم در برابر فشار

تاریخ نشان می دهد هر زمان که فشار خارجی بر ملتی تشدید شده، علم و دانشگاه توانسته اند بخشی از این بار را کاهش دهند:

در جهان: پس از جنگ جهانی دوم، آلمان و ژاپن در حالی زیر فشار و محدودیت شدید بودند که دانشگاه ها و مراکز علمی شان با بسیج نخبگان، زمینه ساز صنعتی شدن مجدد شدند. در آمریکا نیز، در اوج جنگ سرد، پروژه های علمی چون «آپولو» نه فقط نماد قدرت سیاسی، بلکه ثمره پیوند دانشگاه و دولت برای عبور از تهدید اتحاد جماهیرشوروی سابق بود.

در ایران: در روزگار معاصر نیز، در سال های دفاع مقدس، دانشگاه های ایران با تربیت نیروهای متخصص و تولید فناوری های بومی، از دارو تا صنایع نظامی، نقشی حیاتی در خودکفایی ملی ایفا کردند.

دانشگاه در برابر مکانیزم ماشه

امروز نیز فعال شدن مکانیزم ماشه پرسشی جدی را پیش می کشد: دانشگاه چه می تواند بکند؟
پاسخ، در سه عرصه قابل ترسیم است:

الف. دانش نظری و حقوقی: دانشگاهیان با پژوهش های تحلیلی و حقوقی می توانند منطق ناعادلانه این مکانیزم را در مجامع علمی و رسانه ای جهانی آشکار کنند و زمینه را برای دیپلماسی علمی و حقوقی فراهم آورند.

ب. توان فناورانه و اقتصادی: تحریم ها هرچند محدودکننده اند، اما تجربه نشان داده دانشگاه می تواند با بومی سازی فناوری ها، از دارو تا انرژی های نوین، فشارها را به فرصت های نوآوری بدل کند.

ج. نقش اجتماعی و فرهنگی: دانشگاهیان با روشنگری و تبیین عقلانی شرایط، می توانند مانع از شکل گیری ناامیدی اجتماعی شوند و جامعه را به پایداری و خلاقیت فراخوانند.

مکانیزم ماشه در ظاهر ابزاری حقوقی است، اما در حقیقت آزمونی تمدنی برای ایران است. همان گونه که تاریخ گواهی می دهد، هیچ قدرتی نتوانسته ملتی را که به عقلانیت و علم تکیه داشته برای همیشه در تنگنا نگاه دارد. از نظامیه های خواجه نظام الملک طوسی تا دانشگاه های بازسازی شده آلمان و ژاپن، و از تجربه دفاع مقدس تا دستاوردهای امروز دانش بنیان، این حقیقت آشکار است که دانشگاه بهترین سپر در برابر سخت ترین فشارهاست.

بنابراین، در برابر مکانیزم ماشه، آنچه ایران را مصون می سازد نه انباشت منابع خام و نه صرفا ابزار نظامی، بلکه سرمایه ای است که در کلاس های درس و پژوهشگاه ها متولد می شود. اگر دانشگاه در جایگاه شایسته خویش قرار گیرد، هر تهدیدی در آینه تدبیر به فرصتی نو بدل خواهد شد؛ فشاری که بر پیکره جامعه وارد می آید به جرقه ای برای خلاقیت مبدل می شود و انزوایی که در ظاهر تنگناست، به ظرفیتی گشوده برای آفرینش و بالندگی بدل خواهد گشت. به بیان دیگر، مکانیزم ماشه هرچند آزمون سخت سیاست است، اما پاسخ نهایی آن تنها در دانشگاه نوشته خواهد شد.

https://irna.ir/xjVp7k