معرفی و نقد کتاب "ارزش مساعی ایران در جنگ (جهانی دوم)" تالیف محمد خان ملک یزدی ۱۳۲۴
کتاب؛ "ارزش مساعی ایران در جنگ"(منظور جنگ جهانی دوم) تالیف محمد خان ملک(یزدی)، بازرس عالی وزارت فرهنگ(وقت)، با این نقل قول از "هارولد لمت"، نویسنده معروف امریکایی و مولف کتاب های: چنگیزخان، تیمورلنگ، هجوم وحشی ها و عمر خیام اغاز می شود که:
؛؛بطور قطع زحماتی که ایران در راه پیروزی کشیده منظور خواهد شد، ولی باید دانست که ایران باید این تقاضا را گوشزد کرده و راجع به این موضوع بیشتر بحث و صحبت نماید و بوسیله انتشارات و تبلیغات در داخل و خارج کشور دنیا را آگاه سازد؛؛
آقای خان ملک یزدی، کتاب تالیفی خود را سال۱۳۲۴ در قطع وزیری و در ۱۷۳صفحه در چاپخانه وزارت کشاورزی منتشر نمود و طی آن گرچه بصورت فرمایشی تلاش نمود بخش هایی از تاریخ مصیبت بار ایران در آن مقطع زمانی را با روکشی از حس غرور و افتخار برای آیندگان به یادگار بگذارد.این روایت عجیب هم نبود، چرا که تاریخ همواره نگاشته قوم و گروه غالب بوده و هست!
در ابتدای کتاب؛ "ارزش مساعی ایران در جنگ"آمده: برای اینکه قاطبه ملت ایران از ارزش حقیقی زحمات و فداکاری های خود در راه تامین آزادی بخوبی آگاه گردند.
مولف، با ارجاع به این نقل قول از "سر موریس پترسن"، معاون وزارت امور خارجه انگلیس که در ۲۱خرداد سال۱۳۲۲ گفته بود: ایران با دادن نفت و تامین راه حمل و نقل و مهمات به مقصد روسیه به پیشرفت کار متفقین کمک حیاتی نمود، تاکید می کند: برای اینکه متفقین ما مساعی گران بهای ایران را که همیشه مورد تصدیق و تایید آنها بوده است به فراموشی نسپرند و با اجرای تعهدات خود نسبت به این کشور، جزئی از رنج های مردم ایران را تسکین بدهند.
مولف همچنین تاکید می کند؛ برای اینکه نسل های آینده ایران از مشقات و صدمات وارده به اجداد خود در این عصر پر آشوب باخبر گردند، مبادرت به تدوین کتاب ارزش مساعی ایران در جنگ و چاپ و نشر آن گردید.امید است که این خدمت ناقابل مورد پسند و قبول هم میهنان عزیز واقع شود.
مطالب کتاب در دو بخش تنظیم شده است.در بخش اول، شامل یازده بخش است و طی آن به موضوعاتی همچون؛ تشریح اوضاع جهان در ابتدای حمله نازی ها به دنیا و رسیدن دامنه حملات نازی ها به مرزهای روسیه، پیشروی سریع آلمان ها در خاک شوروی و جریان جنگ قبل از سوم شهریور، معمای حمل و نقل در رساندن تجهیزات به روسیه و حوادث شهریور۱۳۲۰ در ایران اشاره دارد.
بررسی چند حادثه مهم و مرتبط از شهریور۱۳۲۰ مشتمل بر حوادث داخلی و حوادث خارجی مرتبط با ایران و موضوع مهم کنفرانس تهران، با حضور روسای سه کشور متفق؛ امریکا، بریتانیا و روسیه از دیگر بخش های این کتاب است.
در بخش دوم کتاب، آقای خان ملک به فهرست کمک های ایران در جنگ و بصورت مشخص موضوع اهمیت راه آهن ایران در کمک رسانی متفقین به روسیه مورد بررسی قرار گرفته است.این بخش از کتاب بواسطه آمار دقیقی که از نیروی انسانی و تجهیزات راه آهن ایران در آن مقطع زمانی ارائه می کند، حائز اهمیت است.
در همین بخش از کتاب، به موضوع اهمیت "نفت" ایران در جنگ جهانی دوم برای متفقین هم اشاره شده، اما به آمار و ارقام تولید و صادرات نفت ایران اشاره ای نشده است.
تغییر پادشاه ایران در شهریور ۱۳۲۰ و تغییر کابینه ها از استعفای کابینه منصور تا انتصاب کابینه فروغی از دیگر بخش های کتاب است که در فهم بهتر روش انتقال قدرت در ایران زیر فشار حضور و اشغال متفقین اشاره دارد.اعلام جنگ شاه جدید ایران به کشورهای آلمان و ژاپن نیز که اسناد آن در کتاب آمده، از جمله موارد کمتر پرداخته شده در منابع مشابه دیگر از دوران جنگ جهانی دوم در ایران است.
در مجموع بنظر می رسد محمدخان ملک یزدی در کتاب ارزش مساعی ایران در جنگ تلاش نموده تا سرگذشت ایران در جنگ جهانی دوم را با روایتی مورد پسند دربار ایران به تصویر بکشد و اگر می خواهد به قحطی و مصائب ایرانیان در جریان درگیر شدن در این جنگ ناخواسته نیز اشاره کند، با ظرافت از آن می گذرد و این "مصائب" را "مساعی" مردم ایران در جریان جنگ عنوان می کند.
آقای یزدی این رویکرد دربار پسند خود را در آثار دیگرش همچون غوغای تخلیه ایران و همچنین کتاب دیگری که سال ها بعد در زمینه تاج و تاجگذاری در تاریخ ایران تالیف کرد نشان داده است.البته گزارش هایی که مورخان درباری و حکومتی در همه ادوار تاریخ ایران ازگذشته تا امروز نگاشته اند از این منظر که به برخی اسناد و اطلاعات و ارقام کمتر گفته و منتشر شده دارند، حائز اهمیت و برای پژوهشگر تاریخ مفید هستند.
ایران به دلیل داشتن مسیر دسترسی ریلی از آب های آزاد تا مرزهای روسیه چنانچه در طرح پشت جلد کتاب آمده، برای متفقین مهم بوده و البته منابع نفتی ایران که در آن مقطع در اختیار بلامنازع کمپانی نفت انگلیس و ایران بودند نیز از دیگر جذابیت های ایران برای متفقین به منظور اشغال و کمک به متفق روسی شان بود و کتاب آقای خان ملک یزدی تلاش دارد ابعاد این اهمیت را به تصویر کشیده و ایران و پادشاه جوان و جدید ایران را نیز متفقی تاثیرگذار در آن مقطع نشان دهد.