حکمرانی آب و انرژی؛ ضرورت ها، چالش ها و راهبردها

حکمرانی آب و انرژی؛ ضرورت ها، چالش ها و راهبردها

مسئله آب و انرژی در جهان امروز، صرفا یک دغدغه فنی یا اقتصادی نیست، بلکه به موضوعی سیاسی، اجتماعی، امنیتی و حتی فرهنگی تبدیل شده است. هر کشوری که نتواند در این حوزه ها به حکمرانی کارآمد دست یابد، دیر یا زود با بحران های متنوعی مواجه خواهد شد. حکمرانی در این عرصه یعنی نحوه تنظیم رابطه میان دولت، بخش خصوصی، جامعه مدنی و شهروندان برای مدیریت پایدار منابع حیاتی.

آب، به عنوان سرچشمه حیات، و انرژی، به عنوان محرک اصلی توسعه، دو رکن اساسی در پایداری زندگی اجتماعی، تولید اقتصادی و امنیت ملی هستند. در ایران، اهمیت این دو حوزه دوچندان است، زیرا کشور هم در اقلیم خشک و نیمه خشک قرار دارد و هم رشد اقتصادی و رفاه مردم به شدت به منابع انرژی فسیلی وابسته است. بنابراین هرگونه اختلال در مدیریت آب و انرژی می تواند مستقیما بر کیفیت زندگی مردم اثر بگذارد.

حکمرانی آب و انرژی، تنها به معنای تامین و توزیع این منابع نیست، بلکه به معنای ایجاد نظامی چندلایه است که در آن سیاست گذاری، برنامه ریزی، نظارت، مشارکت شهروندان، فناوری های نوین و عدالت اجتماعی در کنار هم عمل کنند. در واقع حکمرانی خوب در این عرصه، نیازمند شفافیت، پاسخگویی و کارآمدی در تصمیم گیری است.

در سال های اخیر، بحران آب در بسیاری از استان های ایران به شکل تنش های اجتماعی، مهاجرت اجباری و کاهش امنیت غذایی بروز کرده است. از سوی دیگر، در حوزه انرژی، وابستگی شدید به سوخت های فسیلی و مصرف بالای داخلی موجب شده است که کشور با چالش هایی چون آلودگی هوا، ناپایداری زیست محیطی و فشارهای بین المللی مواجه شود. این مسائل نشان می دهد که فقدان حکمرانی کارآمد می تواند به سرعت به تهدیدی برای عدالت اجتماعی و حتی امنیت ملی بدل شود.

مدیریت آب، امروزه تنها یک موضوع فنی در سطح وزارت نیرو نیست، بلکه به سیاست گذاری کلان در زمینه کشاورزی، صنعت، محیط زیست، سلامت عمومی و توسعه شهری گره خورده است. به بیان دیگر، آب دیگر یک «منبع طبیعی» صرف نیست، بلکه یک «سرمایه اجتماعی و امنیتی» است. به همین دلیل بسیاری از کشورها ساختارهای حکمرانی خود را بازطراحی کرده اند تا بتوانند از تضاد منافع جلوگیری کنند و مشارکت ذی نفعان را افزایش دهند.

در حوزه انرژی نیز، جهان به سمت تنوع بخشی و گذار از سوخت های فسیلی حرکت می کند. انرژی های تجدیدپذیر مانند خورشیدی، بادی و آبی سهم بیشتری در سبد انرژی جهانی پیدا کرده اند. اما کشورهایی که بر منابع نفت و گاز تکیه دارند، اگر نتوانند همزمان با حفظ جایگاه صادراتی خود، به سمت بهره وری و استفاده از فناوری های پاک حرکت کنند، با مشکلات جدی در آینده روبه رو خواهند شد. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست.

حکمرانی خوب آب و انرژی باید چند ویژگی داشته باشد: نخست، جامع نگری. یعنی تصمیم گیری در این حوزه ها نباید بخشی و مقطعی باشد، بلکه باید همه ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در نظر گرفته شود. دوم، شفافیت. شهروندان باید بدانند منابع کشور چگونه مدیریت می شود، چه میزان آب و انرژی در اختیار بخش های مختلف قرار می گیرد و هزینه های واقعی مصرف چقدر است. سوم، عدالت. هیچ سیاستی در این حوزه ها نباید به زیان اقشار ضعیف جامعه تمام شود. و چهارم، آینده نگری. نسل های آینده نیز حق دارند از آب و انرژی بهره مند باشند.

تجربه جهانی نشان می دهد کشورهایی که حکمرانی هوشمندانه در این حوزه ها داشته اند، توانسته اند هم بحران ها را مهار کنند و هم فرصت های جدید بیافرینند. برای مثال، کشورهایی چون دانمارک و آلمان با سرمایه گذاری در انرژی های تجدیدپذیر نه تنها وابستگی خود را به واردات کاهش داده اند، بلکه به صادرکنندگان فناوری نیز تبدیل شده اند. در حوزه آب نیز کشورهایی مانند استرالیا با اصلاح ساختار حکمرانی و مشارکت دادن کشاورزان در مدیریت منابع، توانسته اند تعادل نسبی برقرار کنند.

در ایران، برای تحقق حکمرانی کارآمد آب و انرژی، چند گام اساسی ضروری است. نخست، بازنگری در ساختار نهادی. امروز وظایف و اختیارات در این حوزه ها پراکنده و گاه متناقض است. ایجاد یک نهاد هماهنگ کننده یا شورای عالی حکمرانی آب و انرژی می تواند از دوباره کاری ها جلوگیری کند. دوم، ارتقای فرهنگ مصرف. بدون اصلاح الگوی رفتاری شهروندان، هرگونه سیاست صرفا روی کاغذ باقی خواهد ماند. سوم، توسعه فناوری و نوآوری. بهره گیری از ابزارهایی چون هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و انرژی های نو می تواند بهره وری را به شکل چشمگیری افزایش دهد. چهارم، تقویت دیپلماسی آب و انرژی. بسیاری از منابع آبی و خطوط انتقال انرژی ماهیتی فرامرزی دارند. بنابراین بدون همکاری منطقه ای، مدیریت پایدار دشوار خواهد بود.

باید توجه داشت که حکمرانی خوب آب و انرژی تنها با مشارکت دولت محقق نمی شود. بخش خصوصی، سازمان های مردم نهاد، دانشگاه ها و رسانه ها نیز نقش مهمی دارند. رسانه ها می توانند آگاهی عمومی را افزایش دهند، دانشگاه ها راهکارهای علمی ارائه کنند، بخش خصوصی سرمایه گذاری کند و جامعه مدنی از حقوق شهروندان دفاع نماید.

در نهایت باید گفت که حکمرانی آب و انرژی، آزمونی برای بلوغ سیاسی و اجتماعی کشورهاست. کشوری که بتواند این منابع را با عدالت، شفافیت و آینده نگری مدیریت کند، نه تنها بحران ها را پشت سر خواهد گذاشت، بلکه به الگویی برای توسعه پایدار تبدیل خواهد شد. در غیر این صورت، بحران های آب و انرژی همچون زنجیره ای به هم پیوسته، سایر حوزه ها را نیز دچار اختلال خواهند کرد.

بنابراین اگر امروز سیاست گذاران به اصلاح حکمرانی آب و انرژی نپردازند، فردا ناگزیر خواهند بود هزینه های بسیار سنگین تری در عرصه های اجتماعی، امنیتی و اقتصادی بپردازند. این همان حقیقتی است که باید در سرمقاله هر روزنامه ای درباره آینده ایران تکرار شود: «حکمرانی خوب، راهی برای نجات منابع حیاتی کشور است.»