اختلاف والدین در درمان فرزند: حدود ولایت و مصلحت طفل در حقوق ایران

عنوان:اختلاف والدین در درمان فرزند: حدود ولایت و مصلحت طفل در حقوق ایران

حق بر سلامت و حیات از اساسی ترین حقوق بشر و از حقوق بنیادین کودک است.در مورد حوزه کودکان چون اساسا کودک هنوز اهلیت تصمیم گیری برای “خود” را ندارد، تصمیم گیری برای ایشان به فرد دیگری (فرد جایگزین) سپرده می شود. در جمهوری اسلامی ایران حق تصمیم گیری به ولی قانونی (پدر) داده شده است. در نظام های حقوقی، والدین به عنوان ولی قهری عهده دار تصمیم گیری درباره درمان و مراقبت های پزشکی فرزندان هستند. با این حال، گاهی میان والدین درباره انتخاب نوع درمان یا حتی اصل درمان اختلاف بروز می کند؛ به ویژه در موضوعاتی همچون واکسیناسیون، جراحی های ضروری یا استفاده از درمان های نوین. این تعارض، پرسشی جدی درباره حدود ولایت والدین و نقش دولت در تضمین مصلحت طفل ایجاد می کند.

اصل «ولایت قهری والدین» در فقه امامیه و قانون مدنی ایران جایگاه مستحکمی دارد. اما این ولایت مطلق نیست و باید در چارچوب «مصلحت طفل» اعمال شود. چالش اصلی آنجاست که در صورت اختلاف والدین، یا حتی امتناع ولی از درمانی که برای حفظ جان کودک ضروری است، چه نهادی باید مرجع تصمیم گیری باشد؟ آیا دادگاه خانواده یا سازمان های حمایتی می توانند دخالت کنند؟ و آیا کودک صاحب حقی مستقل در زمینه سلامت است؟

از دیدگاه فقه و حقوق:

فقه اسلامی: ولایت والدین بر کودک یک حق–تکلیف است، یعنی باید در راستای مصلحت طفل اعمال شود. فقها به «قاعده لاضرر» و «قاعده نفی حرج» در محدود کردن اختیارات ولی اشاره کرده اند.

قانون مدنی ایران: مواد 1168 تا 1179 درباره حضانت و ولایت والدین، بر لزوم رعایت مصلحت طفل تاکید دارند.

قانون حمایت خانواده (1391): دادگاه خانواده صلاحیت رسیدگی به دعاوی مربوط به حضانت و ولایت را دارد، که می تواند در موارد اختلاف، با محوریت مصلحت طفل تصمیم بگیرد.

تحلیل حقوق:

اختلاف والدین در درمان های ضروری: اگر یکی از والدین مانع درمان حیاتی شود، مطابق اصول کلی مسئولیت مدنی و کیفری، رفتار او می تواند مصداق اهمال در نگهداری طفل باشد.

نقش دادگاه خانواده: دادگاه می تواند با استناد به ماده 1173 قانون مدنی، در صورت تهدید سلامت کودک، حتی حضانت یا اختیار تصمیم گیری را محدود کند.

حق کودک بر سلامت مستقل از والدین: کنوانسیون حقوق کودک (ماده 24) بر حق کودک بر بهره مندی از بالاترین سطح سلامت تاکید می کند. این می تواند مبنای تفسیر حمایتی در حقوق ایران نیز قرار گیرد.

نمونه های چالش برانگیز: مخالفت با واکسیناسیون به دلیل باورهای مذهبی یا فرهنگی؛ امتناع از جراحی حیاتی به دلایل مالی یا ترس؛ یا اختلاف بر سر استفاده از درمان های نوین پرهزینه.

تطبیق با نظام حقوقی کشورهای دیگر:

فرانسه: در صورت اختلاف والدین، دادگاه خانواده با محوریت مصلحت طفل تصمیم نهایی را می گیرد.

آلمان: قانون صراحت دارد که در صورت تهدید سلامت کودک، مرجع قضایی می تواند تصمیم والدین را نادیده بگیرد.

ایران: خلا قانونی در تصریح سازوکار حل اختلاف والدین وجود دارد و بیشتر به برداشت دادگاه ها وابسته است.

نتیجه گیری:

اختلاف والدین در درمان فرزند از مسائل نوظهور در تقاطع حقوق خانواده و حقوق پزشکی است. اگرچه قانون ایران به طور کلی بر مصلحت طفل تاکید دارد، اما سازوکار مشخصی برای حل اختلاف والدین در درمان پیش بینی نکرده است. برای رفع این خلا:

1-لازم است قانون حمایت خانواده اصلاح و موارد مربوط به اختلاف والدین در تصمیم های پزشکی به طور صریح ذکر شود.

2-دادگاه خانواده باید صریحا مرجع حل اختلاف در این حوزه شناخته شود.

3-حق سلامت کودک باید به عنوان یک حق مستقل شناسایی شود، حتی در برابر مخالفت والدین.

منابع:

قانون مدنی ایران، مواد 1168 تا 1179 و 1173.

قانون حمایت خانواده، مصوب 1391.

قانون مسئولیت مدنی، مصوب 1339.

کنوانسیون حقوق کودک، مصوب 1989، مواد 3 و 24.

حر عاملی، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعه. قم: موسسه آل البیت.

احمدی، حسین. (1397). «حق سلامت کودک در پرتو حقوق بشر»، فصلنامه حقوق بشر، ش 2.

Reece, H. (2015). “Parental Responsibility and Medical Treatment Decisions”, Medical Law Review, Vol. 23, Issue 4.

Kilkelly, U. (1999). The Child and the European Convention on Human Rights. Ashgate Publishing.