زنگزور راه صلح یا مسیر محاصره ایران

▫️توافق اخیر میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان که با میانجی گری دونالد ترامپ در کاخ سفید امضا شد، به ظاهر یک گام برای صلح در قفقاز جنوبی معرفی می شود، اما در باطن تحولی ژئوپلیتیکی است که می تواند موازنه قدرت در شمال ایران را به شکل بنیادین تغییر دهد. در قلب این توافق، مسیر موسوم به «دالان زنگزور» یا همان «راه ترامپ برای صلح و رفاه بین المللی» قرار دارد؛ مسیری که قرار است ارتباط زمینی مستقیم میان جمهوری آذربایجان و نخجوان را از طریق خاک ارمنستان برقرار کند و تحت مدیریت و نظارت 99 ساله ساختارهای وابسته به آمریکا توسعه یابد.

▫️ایران سال ها از مسیر جاده ای و ریلی خود در این مرز به عنوان شاهراهی برای دسترسی به ارمنستان، گرجستان، آسیای میانه و حتی اروپا بهره می برده است. افتتاح دالان زنگزور، این موقعیت را به شدت تهدید می کند. در صورت عملیاتی شدن این مسیر، بخش عمده ترانزیت منطقه از خاک ارمنستان به جای عبور از مرز ایران، مستقیما به آذربایجان و ترکیه متصل می شود. این به معنای کاهش درآمدهای ترانزیتی ایران و تضعیف نقش آن در شبکه حمل ونقل اوراسیا است.

▫️بعد مهم تر، جنبه امنیتی ماجراست. حضور مستقیم آمریکا به عنوان «مدیر پروژه» دالان، احتمال استقرار زیرساخت های امنیتی و حتی نظامی نزدیک مرزهای ایران را افزایش می دهد. این امر با گسترش نفوذ ترکیه و نزدیکی بیشتر با جمهوری آذربایجان تکمیل می شود و یک محور ژئوپلیتیکی تازه در شمال ایران شکل می گیرد که بالقوه می تواند حلقه محاصره استراتژیک علیه تهران را تنگ تر کند. نباید فراموش کرد که در سال های اخیر روابط نظامی و اطلاعاتی آذربایجان با اسرائیل نیز گسترش یافته و این دالان می تواند دسترسی و نفوذ چنین بازیگرانی را تسهیل کند.

▫️از منظر هویتی و اجتماعی، دالان زنگزور خطر دیگری هم دارد. پیوند جغرافیایی بی واسطه میان ترکیه و جمهوری آذربایجان، ایدئولوژی پان ترکیسم را تقویت می کند؛ جریانی که با تکیه بر اشتراکات قومی و زبانی، می تواند بخشی از جمعیت آذری زبان ایران را تحت تاثیر قرار دهد و بستر برای تحریکات قوم گرایانه یا حتی پروژه های جدایی طلبانه فراهم کند. این نگرانی به ویژه در استان های شمال غربی ایران جدی است، جایی که حساسیت به تحرکات پان ترکی در سال های اخیر افزایش یافته است.

▫️موضع رسمی ایران در قبال این توافق کاملا شفاف بوده است: «زنگزور خط قرمز ماست». مقامات ارشد تهران بارها هشدار داده اند که هر گونه تغییر ژئوپلیتیک در مرزهای شمالی که مسیر سنتی ایران به ارمنستان را قطع کند، با واکنش قاطع و پرهزینه مواجه خواهد شد. از نگاه ایران، این مسیر نه یک پروژه اقتصادی، بلکه بخشی از طرحی بزرگ تر برای تغییر موازنه قدرت در قفقاز جنوبی و محدود کردن نقش ایران در معادلات منطقه است.

▫️به همین دلیل، واکنش ایران صرفا محدود به موضع گیری دیپلماتیک نخواهد بود. تهران احتمالا در دو مسیر حرکت خواهد کرد: نخست، تقویت روابط راهبردی با ارمنستان و روسیه به عنوان هم پیمانان سنتی در قفقاز، و دوم، استفاده از ابزارهای میدانی و ژئوپلیتیکی برای جلوگیری از تغییرات مرزی یا جغرافیایی که جایگاه ایران را تضعیف می کند. هرچند اجرای چنین راهبردی هزینه هایی خواهد داشت، اما از منظر تهران، نادیده گرفتن این تحولات می تواند در بلندمدت امنیت ملی و نفوذ منطقه ای ایران را با تهدید جدی مواجه کند.

▫️در نهایت، توافق ترامپ میان باکو و ایروان بر سر دالان زنگزور اگرچه در قالب یک پروژه صلح ارائه شده، اما برای ایران بیش از آنکه حامل پیام ثبات باشد، نشانه ای از تغییرات ژرف ژئوپلیتیک در مرزهای شمالی است. تغییراتی که اگر بی پاسخ بماند، ممکن است دسترسی ایران به قفقاز، جایگاه ترانزیتی آن و حتی انسجام داخلی اش را تحت تاثیر قرار دهد.