حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی

حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی

مقدمه
موضوع حقوق بشر از مسائل اساسی عصر معاصر است که در قالب اسناد بین المللی نظیر اعلامیه جهانی حقوق بشر (1948) مطرح شده و مورد توجه دولت ها و نهادهای بین المللی قرار گرفته است. با این حال، برخی مکاتب فکری و فرهنگی، از جمله جهان اسلام، بر آن اند که مفاهیم رایج در حقوق بشر غربی بدون توجه به زمینه های دینی و فرهنگی آنان طراحی شده اند. در این میان، مفهوم «حقوق بشر اسلامی» تلاش می کند تا با تکیه بر منابع اسلامی، بویژه قرآن و سنت، چارچوبی منسجم و کرامت محور برای حقوق بشر ارائه دهد.

کرامت انسانی؛ بنیاد حقوق بشر اسلامی
در اندیشه اسلامی، کرامت ذاتی انسان پیش فرضی بنیادین است. آیه شریفه «ولقد کرمنا بنی آدم...» (اسراء، ۷۰) گواه روشنی بر اعطای کرامت به نوع انسان، صرف نظر از دین، نژاد و ملیت است. این نگاه، به تفاوت های اعتقادی و قومی به عنوان عاملی برای شناخت و تعامل نگاه می کند (حجرات، ۱۳) و کرامت را نه اکتسابی، بلکه اعطایی می داند.

بر این اساس، حقوق بشر اسلامی برخلاف نگرش سکولار لیبرال، به جای «اصالت فرد» بر «اصالت انسان در بستر عبودیت» تاکید دارد. در نتیجه، انسان در منظومه حقوق بشر اسلامی هم صاحب حق است و هم مکلف؛ و کرامت او هم به خلقت الهی اش بازمی گردد و هم به انتخاب اخلاقی اش در مسیر عبودیت.

تفاوت های ساختاری با نظام بین المللی حقوق بشر
یکی از نکات مهم در بررسی حقوق بشر اسلامی، تفاوت مبنایی آن با نظام بین المللی است. در حالی که حقوق بشر مدرن عمدتا بر پایه عقلانیت خودبنیاد و اراده فردی شکل گرفته، حقوق بشر اسلامی بر مبنای وحی، عقل و اجماع امت استوار است. این تفاوت ها در برخی مصادیق مانند آزادی بیان، حدود پوشش، آزادی دینی و تساوی جنسیتی نمود بیشتری می یابد.

اعلامیه قاهره درباره حقوق بشر در اسلام (۱۹۹۰) نمونه ای از تلاش کشورهای اسلامی برای ارائه چارچوبی حقوقی مبتنی بر شریعت در حوزه حقوق بشر است که البته با انتقادهایی نیز مواجه شده است؛ از جمله در زمینه تفکیک ناپذیری حقوق و وابستگی آن ها به تفسیرهای خاص از شریعت.

حقوق بشر اسلامی در جهان معاصر؛ فرصت یا چالش؟
در جهان معاصر، حقوق بشر اسلامی هم می تواند فرصت باشد و هم چالش. فرصت از آن جهت که قابلیت بومی سازی حقوق بشر را در جوامع اسلامی دارد و زمینه گفت وگوی بین فرهنگی را تقویت می کند. اما چالش آنجاست که فقدان اجماع درونی میان اندیشمندان مسلمان، و گاه سوءاستفاده سیاسی از مفهوم شریعت برای سرکوب آزادی ها، مشروعیت این رویکرد را در سطح بین المللی تضعیف کرده است.

نتیجه گیری
حقوق بشر اسلامی، با تاکید بر کرامت انسانی، می کوشد تا مفاهیم حقوقی را با ریشه های فرهنگی و دینی جهان اسلام پیوند دهد. این رویکرد، اگر با اجتهاد پویا و عقلانیت فقهی همراه شود، می تواند مدلی موثر از حقوق بشر ارائه کند که هم با ارزش های اسلامی سازگار باشد و هم ظرفیت تعامل جهانی را داشته باشد. در این مسیر، کرامت انسانی نه یک شعار، بلکه باید مبنای تنظیم تمامی حقوق و تکالیف قرار گیرد تا حقوق بشر اسلامی از یک چارچوب نظری به الگویی عملی بدل شود.