تفاوت آب سبز و آب آبی در مدیریت منابع آب و کشاورزی پایدار

در شرایطی که منابع آب تجدیدپذیر جهان تحت فشار فزاینده ای قرار دارند، درک صحیح از اجزای مختلف چرخه هیدرولوژیکی بیش از هر زمان دیگری ضرورت دارد. یکی از مفاهیم مهم و در عین حال کمتر شناخته شده در این حوزه، تفکیک میان آب سبز (Green Water) و آب آبی (Blue Water) است. این تفکیک مفهومی، نخستین بار توسط مالین فالکن مارک در چارچوب هیدرولوژی نوین مطرح شد و اکنون به یکی از ارکان اساسی تحلیل بهره وری آب در کشاورزی و مدیریت منابع طبیعی تبدیل شده است.

آب سبز به رطوبت ذخیره شده در ناحیه غیراشباع خاک اطلاق می شود که از طریق بارش جذب خاک شده و در اختیار ریشه گیاهان قرار می گیرد. این آب، منبع اصلی تغذیه گیاهان در سامانه های دیم و مرتعی است و نقش مهمی در اکوسیستم های طبیعی، پوشش گیاهی و تولید محصولات بدون آبیاری ایفا می کند. پس از جذب، بخش زیادی از آن به صورت تبخیر یا تعرق مجددا وارد جو می شود، بدون آنکه به عنوان رواناب سطحی یا نفوذ به آب های زیرزمینی ظاهر شود.

در مقابل، آب آبی شامل منابع آب سطحی مانند رودخانه ها، دریاچه ها، سدها و منابع آب زیرزمینی قابل برداشت است. این نوع آب برای مصارف کشاورزی آبی، شرب، صنعت و نیروگاه ها مورد استفاده مستقیم قرار می گیرد و اغلب موضوع اصلی سیاست های کلان منابع آب بوده است. با این حال، تکیه بیش از حد بر آب آبی، خصوصا در مناطق خشک و نیمه خشک، منجر به افت سطح آب زیرزمینی، کاهش جریان های زیست محور و بروز بحران های اکولوژیکی شده است.

با توجه به این شرایط، محققان و برنامه ریزان در دهه های اخیر تاکید فزاینده ای بر افزایش بهره وری آب سبز داشته اند. رویکردهایی همچون کشاورزی حفاظتی، مالچ پاشی، افزایش ماده آلی خاک، کاشت گونه های مقاوم به خشکی، و بهبود مدیریت زمان کاشت، همگی در راستای بهینه سازی مصرف آب سبز توسعه یافته اند. همچنین، استفاده از مدل های شبیه سازی مانند SWAT، VIC-3L، AquaCrop یا WaPOR برای پایش و تحلیل مولفه های رطوبت خاک، امکان کمی سازی دقیق تر آب سبز در مقیاس حوزه آبخیز را فراهم ساخته اند.

یکی دیگر از زمینه های مهم کاربردی این تمایز، ارزیابی ردپای آب (Water Footprint) محصولات کشاورزی است. محصولاتی که عمدتا متکی بر آب سبز تولید می شوند، ردپای آب آبی بسیار کمتری دارند و از منظر پایداری، گزینه های بهینه تری محسوب می شوند. این موضوع به ویژه در صادرات محصولات کشاورزی و درک تبادل مجازی آب میان کشورها اهمیت دارد.
درک و مدیریت تلفیقی آب سبز و آب آبی، رویکردی نوین و ضروری در مواجهه با چالش های آینده منابع آب و امنیت غذایی است. سیاست گذاران باید با تلفیق این دو مولفه، به سمت بهره برداری پایدار، افزایش تاب آوری کشاورزی، و کاهش فشار بر منابع آب آبی حرکت کنند.