نقش خانواده و والدین در شکل گیری شخصیت کودکان

١.مقدمه

شخصیت، مجموعه ای از ویژگی های روانشناختی است که رفتار، افکار، احساسات و واکنش های فرد را شکل می دهد. خانواده به عنوان نخستین و مهم ترین نهاد اجتماعی در زندگی کودک، نقش اساسی در شکل گیری و رشد شخصیت او دارد. والدین به عنوان اولین مربیان و الگوهای رفتاری، محیط عاطفی، شناختی و اجتماعی را فراهم می کنند که بر رشد ابعاد مختلف شخصیت کودک تاثیر می گذارد.

۲. تعریف شخصیت و اهمیت آن

شخصیت به معنای الگوهای نسبتا پایدار و یکتای رفتار، تفکر و احساس است که فرد را از دیگران متمایز می کند (McCrae & Costa, 2003). شخصیت در کودکی شکل می گیرد و عوامل ژنتیکی و محیطی به طور تعامل در این فرآیند نقش دارند. محیط خانواده به عنوان نخستین فضای اجتماعی، از طریق عوامل عاطفی، رفتاری، و اجتماعی در شکل دهی شخصیت نقش کلیدی دارد.

۳. نظریه های روانشناسی در مورد نقش خانواده در شکل گیری شخصیت

• نظریه روانکاوی فروید: فروید معتقد است که روابط اولیه کودک با والدین، به ویژه مادر، تاثیر عمیقی بر شخصیت و ناخودآگاه کودک دارد (Freud, 1923). مراحل رشد روانی-جنسی فروید نشان می دهد که تعارضات حل نشده در این دوران می توانند شخصیت آینده را شکل دهند.
• نظریه روانشناسی تحلیلی یونگ: یونگ بر اهمیت الگوهای خانوادگی و ناخودآگاه جمعی تاکید می کند که از طریق خانواده به کودک منتقل می شود و بر شخصیت تاثیر می گذارد (Jung, 1969).
• نظریه دلبستگی بالبی: یکی از مهم ترین نظریه ها در این حوزه، نظریه دلبستگی است که رابطه والد-کودک را به عنوان زیربنای امنیت عاطفی و سلامت روانی می داند (Bowlby, 1969). دلبستگی امن به کودک امکان می دهد شخصیت متعادل و اعتماد به نفس کافی داشته باشد.
• نظریه یادگیری اجتماعی بندورا: بندورا بر نقش الگوگیری از والدین در شکل گیری رفتار و شخصیت کودک تاکید می کند. کودکان رفتارهای والدین را مشاهده و تقلید می کنند و این الگوها در شخصیت آن ها نهادینه می شود (Bandura, 1977).

۴. مولفه های خانواده و والدین که بر شخصیت کودکان تاثیر می گذارند

۴-۱. سبک های فرزندپروری

یکی از مهم ترین عوامل تاثیرگذار بر شخصیت کودک، سبک فرزندپروری والدین است که شامل چهار سبک اصلی است (Baumrind, 1966):

• سبک مقتدر (Authoritative): ترکیبی از محبت و کنترل منطقی است. این سبک باعث ایجاد خودباوری، استقلال و مهارت های اجتماعی قوی در کودک می شود. کودکان والدین مقتدر معمولا دارای سلامت روانی بهتر و عملکرد تحصیلی بالاتری هستند (Steinberg, 2001).
• سبک مستبد (Authoritarian): والدینی که کنترل شدید و محبت کم دارند، کودکانی با اضطراب بالا، خودپنداره پایین و مشکلات ارتباطی تولید می کنند (Baumrind, 1966).
• سبک سهل گیر (Permissive): والدینی که محبت زیاد و کنترل کم دارند، باعث می شوند کودک دچار مشکلاتی مانند خودمحوری، ضعف در انضباط شخصی و مشکلات رفتاری شود (Maccoby & Martin, 1983).
• سبک غیرفعال (Neglectful): والدین بی توجه و کم حضور، کودکان را در معرض خطر مشکلات عاطفی و اجتماعی جدی قرار می دهند (Ainsworth, 1979).

۴-۲. ارتباط عاطفی و حمایت خانواده

• دلبستگی امن: حضور والدینی که حمایتگر، پاسخگو و محبت آمیز هستند، زمینه ساز شکل گیری دلبستگی امن می شود که اساس شخصیت متعادل، احساس امنیت و توانایی برقراری روابط سالم است (Cassidy & Shaver, 2016).
• محیط عاطفی مثبت: محبت، تشویق و توجه مستمر والدین به کودک باعث رشد عزت نفس، خودکارآمدی و ثبات عاطفی می شود (Rohner, 2004).
• تنش های خانوادگی و اختلافات والدین: محیط خانوادگی پرتنش و درگیری های والدین می تواند منجر به اضطراب، افسردگی و مشکلات رفتاری در کودکان شود و شخصیت آن ها را تحت تاثیر منفی قرار دهد (Cummings & Davies, 2010).

۴-۳. ارتباطات کلامی و غیرکلامی والدین با کودک

• ارتباط کلامی: نوع و کیفیت صحبت با کودک، تشویق به بیان احساسات، و آموزش مهارت های اجتماعی به شکل مستقیم بر رشد شخصیت و مهارت های ارتباطی تاثیر دارد (Tamis-LeMonda et al., 2001).
• زبان بدن و رفتار والدین: کودکان حساس به علائم غیرکلامی والدین مانند نگاه، لحن صدا و حرکات هستند و این موارد در شکل گیری احساس امنیت و خودپنداره کودک نقش دارد (Feldman, 2007).

۴-۴. نقش الگوی والدین

• الگوگیری اجتماعی: کودکان رفتار والدین را الگو قرار می دهند. والدینی که رفتار مثبت، مهربانانه، مسئولانه و اجتماعی دارند، کودکان آن ها نیز این ویژگی ها را در شخصیت خود می پذیرند (Bandura, 1977).
• رفتارهای منفی والدین: پرخاشگری، ناپایداری رفتاری، و سبک زندگی ناسالم والدین می تواند به الگوگیری منفی و شکل گیری شخصیت های ناسازگار منجر شود (Repetti et al., 2002).

۴-۵. شرایط اقتصادی و فرهنگی خانواده

• فقر و استرس اقتصادی: فشارهای مالی می تواند باعث کاهش کیفیت مراقبت والدین و افزایش تنش های خانوادگی شود که در نتیجه بر رشد شخصیت کودکان تاثیر منفی می گذارد (Conger et al., 1994).
• فرهنگ و ارزش ها: خانواده ها با ارزش ها، هنجارها و انتظارات فرهنگی مختلف، رفتارهای متفاوتی را به کودکان منتقل می کنند که بر شکل گیری جنبه های شخصیتی اثرگذار است (Super & Harkness, 1986).

۵. پیامدهای نقش خانواده و والدین در شکل گیری شخصیت کودک

• توسعه مهارت های اجتماعی و هیجانی: خانواده هایی که ارتباطات سالم و حمایتگر دارند، کودکانی با مهارت های همدلی، خودتنظیمی هیجانی و روابط مثبت اجتماعی تربیت می کنند (Denham et al., 2012).
• ثبات هویت و خودپنداره: خانواده محکم به کودک کمک می کند تا هویت شخصی خود را شکل دهد و احساس ارزشمندی داشته باشد (Erikson, 1968).
• پیشگیری از مشکلات روانشناختی: والدین حمایتگر و محیط خانوادگی امن باعث کاهش احتمال بروز اختلالات اضطرابی، افسردگی و مشکلات رفتاری می شود (Kiff et al., 2011).
• تاثیر بر انتخاب های آینده: خانواده نقشی اساسی در ایجاد انگیزه تحصیلی، حرفه ای و اجتماعی کودک دارد که در شخصیت بزرگسالی او نمود پیدا می کند (Eccles & Harold, 1993).

۶. راهکارها و توصیه ها برای والدین و خانواده ها

• ایجاد محیطی امن و حمایتگر با برقراری ارتباط محبت آمیز و پاسخگو
• تقویت مهارت های فرزندپروری مقتدرانه با تنظیم حد و مرزهای منطقی همراه با محبت
• توجه به نیازهای عاطفی کودک و تشویق به بیان احساسات
• مدل سازی رفتارهای مثبت و مهارت های اجتماعی
• کنترل استرس های خانوادگی و ایجاد راهکارهای مقابله ای سالم
• توجه به آموزش مهارت های حل مسئله و خودکنترلی در کودکان
• احترام به تفاوت ها و توجه به ارزش ها و فرهنگ خانواده