معرفی مدل «الماس تحقیق»

معرفی مدل «الماس تحقیق» به عنوان چارچوب یکپارچه روش شناسی

چکیده

مدل «الماس تحقیق» چارچوبی چهاروجهی و سه مداره برای حمایت از طراحی، اجرا و ارزیابی پژوهش های علوم انسانی، اجتماعی و میان رشته ای است. این مدل با تاکید بر هم ترازی پارادایم، طراحی، عملیات و ممیزی، پژوهشگران را قادر می سازد تا روش شناسی خلاقانه، منسجم و متناسب با بافت تحقیق خود را توسعه دهند. در این مقاله کوتاه، ساختار بنیادین مدل، انگیزه شکل گیری آن و مزایای کلیدی کاربرد آن معرفی می شود.

کلیدواژه ها: الماس تحقیق، چارچوب روش شناسی، پارادایم، طراحی پژوهش، انسجام روش شناختی، خلق روش.

۱. مقدمه

در بسیاری از حوزه های پژوهشی، خطاهای روشی و فقدان انسجام میان فلسفه علم، طراحی پژوهش و فرایندهای اجرایی موجب ناکارآمدی یا نتایج نامطمئن شده است. مدل های رایج اغلب به فهرست بندی روش ها بسنده می کنند و کمتر به سازوکار خلق روش یا بازخورد بین اجزای روش شناسی می پردازند. در چنین شرایطی، مدل «الماس تحقیق» با ارائه چهار وجه اصلی و سه مدار هماهنگ کننده، چارچوبی پویا برای سامان دهی و توسعه روش شناسی به وجود آورده است.

۲. ساختار کلی مدل الماس تحقیق:

مدل الماس تحقیق مبتنی بر چهار وجه (لایه) اصلی است که در گرافی چهارگوش نمایش داده می شوند:

1. پارادایم (P) تحقیق:

شامل مبانی فلسفی و نظری پژوهش: هستی شناسی، معرفت شناسی، انسان شناسی پژوهشگر و ارزش شناسی. این لایه تعیین کننده دیدگاه کلان درباره ماهیت واقعیت پژوهشی، نسبت پژوهشگر با موضوع و چارچوب های مفروض برای تبیین فلسفی می باشد.

2. طراحی (D) تحقیق:

این لایه به تعیین هدف پژوهش، نوع طرح (کمی، کیفی یا ترکیبی)، استراتژی کلی، منابع داده و چارچوب روش شناختی پرداخته می شود.

3. عملیات (O) تحقیق:

در این لایه فرایندهای اجرایی پژوهش نظیر نمونه گیری، روش های گردآوری و ابزارها و فنون گردآوری داده (مصاحبه، پیمایش، مشاهدات میدانی، تحلیل داده های ثانویه و غیره)، روش های تحلیل (آماری، کیفی، شبکه ای یا ترکیبی) و گزارش دهی تعیین می گردد.

4. ممیزی (A) و یادگیری تحقیق:

این لایه به پایش مستمر کیفیت پژوهش در سطوح مختلف نظیر اعتبارسنجی مفروضات پارادایمی، ارزیابی سازگاری طراحی با هدف، کنترل کیفیت داده و تحلیل، رعایت ملاحظات اخلاقی و شفافیت روش شناختی می پردازد. همچنین مکانیزمی خودبازبین و بازخورددهنده برای اصلاح هم زمان فرایندها و در صورت لزوم بازنگری در طراحی یا پارادایم ارایه می نماید.

این چهار وجه به صورت یک «الماس» نمایش می یابند که هر راس آن نمایانگر یکی از وجوه فوق است(شکل 1).

۳. مدارهای هماهنگ کننده

میان وجوه چهارگانه سه نوع ارتباط کلیدی وجود دارد که تضمین می کند ساختار پژوهش منسجم و قابل دفاع باشد:

1. مدار عمودی (Vertical Alignment)

بازنمایی جریان واحد از پارادایم به طراحی، از طراحی به عملیات، و از روندهای عملیاتی به ممیزی. هدف این مدار اطمینان از آنکه هر گام اجرایی با فرضیات فلسفی همخوان است و نتایج ممیزی بازخورد لازم را برای اصلاح پارادایم یا طراحی ارائه می دهد.

2. مدار افقی (Horizontal Coherence)

تضمین انسجام میان مولفه های درون هر وجه یا هر لایه پارادایمی. برای مثال: در وجه طراحی، روش های گردآوری و تحلیل باید با هم سازگار باشند؛ در وجه ممیزی، معیارهای اعتبار و اتکا باید منطبق و هماهنگ عمل کنند. هدف این مدار پیش گیری از ناسازگاری داخلی (مثلا استفاده از روش های تحلیل ناسازگار با نوع داده ها یا معیارهای اعتبار نامشخص) می باشد.

3. مدار مورب (Diagonal Integration)

ایجاد ارتباطات متقابل میان مولفه های خرد و کلان بین هر کدام از لایه های پاردایمی : مثلا تصمیم فنی درباره ابزار تحلیل داده (جزء عملیات) باید در پرتو مفروضات پارادایمی (وجه پارادایم) نقد و ارزیابی شود. یا بازخوردهای ممیزی می توانند به بازطراحی ابزارها (عملیات) یا اصلاح سوالات پژوهش (طراحی) بینجامد. هدف این مدار نیز جلوگیری از تفکیک ساختاری میان سطوح مختلف پژوهش و حفظ جریان بازخورد مداوم می باشد.

۴. مزایای کلیدی مدل الماس تحقیق

1. انسجام فلسفی تا اجرایی: با تکیه بر مدار عمودی، پژوهشگر می تواند از مرحله تبیین مفروضات تا اجرا و ارزیابی کیفیت، اطمینان یابد که همه تصمیم ها پیوستگی مبتنی بر همان مبانی اولیه را حفظ می کنند.

2. پویایی و انعطاف پذیری: مکانیزم ممیزی پویا امکان می دهد در مواجهه با تغییرات زمینه یا داده های پیش بینی نشده، طراحی و حتی مفروضات اصلاح شود. این ویژگی، پژوهش را در برابر عدم قطعیت مقاوم می کند.

3. خلاقیت روش شناختی: مدل الماس، با تاکید بر طراحی مبتنی بر پارادایم و بازخورد عملیاتی، پژوهشگر را به خلق روش های نو تشویق می کند و صرفا به انتخاب روش های موجود محدود نیست.

4. شفافیت و قابلیت بازتولید: وجه ممیزی استانداردهای شفاف ثبت تصمیمات پژوهشی و معیارهای اعتبارسنجی را برجسته می کند تا دیگر پژوهشگران بتوانند مسیر تحلیل و اصلاحات را دنبال کنند.

5. قابلیت تعمیم در میان رشته ای: ساختار چهاروجهی و مدارهای هماهنگ کننده به گونه ای طراحی شده که می توان در حوزه های متنوع نظیر از علوم اجتماعی تا پژوهش های میان رشته ای با داده های بزرگ (Big Data) یا پژوهش های آزمایشگاهی، به کار رود.

6. آموزش روش شناسی: به واسطه وضوح در مولفه ها و ارتباطات میان آن ها، می توان مدل را در نظام آموزش دکتری و کارگاه های روش شناسی به عنوان نقشه راه تبیین روش شناسی یا حتی خلق روشهای نو تدریس کرد.

۵. چارچوب پیاده سازی مختصر الماس تحقیق

برای شروع به کار با مدل الماس، پژوهشگر می تواند مراحل زیر را طی کند:

1. تحلیل پارادایم: تبیین دقیق فلسفی درباره ماهیت مسئله و رابطه پژوهشگر با واقعیت پژوهشی.

2. طرحواره طراحی: نگارش پیش نویس طرح پژوهش شامل هدف، رویکرد تحقیق، نوع طرح و روش های کلی تحقیق و دستاورهای تحقیق.

3. برنامه ریزی عملیاتی: آماده سازی ابزارها، منابع داده، تعیین جامعه هدف و نمونه آماری، فرایندهای جمع آوری داده ها، تعیین و انتخاب ابزارهای جمع آوری داده ها و تحلیل آنها به صورت دقیق.

4. طراحی معیارهای ممیزی: تعریف شاخص های اعتبار، اتکا، اخلاق و شفافیت برای ارزیابی هر مرحله.

5. اجرای چرخه های بازخورد: به صورت دوره ای ممیزی را اجرا کرده و نتایج آن را در اصلاح طراحی یا حتی بازنگری پارادایم به کار گیرید.

6. مستندسازی و انتشار: ثبت مستمر تصمیمات و معیارها در قالب دفترچه متدولوژی برای ارتقای شفافیت و قابلیت بازتولید.

۶. نتیجه گیری

مدل «الماس تحقیق» با ساختار چهاروجهی (پارادایم، طراحی، عملیات، ممیزی) و سه مدار هماهنگ کننده (عمودی، افقی، مورب)، بستر روش شناسی یکپارچه، پویا و خلاقانه را فراهم می آورد. این مدل به پژوهشگران کمک می کند تا از سردرگمی در انتخاب روش اجتناب کنند، انسجام فلسفی و درونی طراحی پژوهش را حفظ کنند و در عین حال قابلیت انطباق با تغییرات زمینه و داده را داشته باشند. به علاوه، با مکانیزم ممیزی پیوسته، امکان بازخورد و یادگیری مستمر فراهم می شود که به تولید روش های کارا و قابل دفاع در پروژه های متنوع می انجامد. در نهایت، مدل الماس می تواند به عنوان چارچوب آموزشی در دوره های روش شناسی و نیز به عنوان معیار ارزیابی کیفیت تحقیقات در سطوح مختلف به کار رود.

خوانندگان محترم برای اطلاعات بیشتر به کتاب الماس تحقیق تالیف اینجانب مراجعه نمایند.