قنات علاءالدوله؛ نماد زندگی لاله زار
تهران، در شمال غربی فلات مرکزی ایران، از گسترش تدریجی یک آبادی پدیده آمده است (قصبه ای معتبر با آب و هوائی خوشتر از شهرری در دامنه جنوبی رشته کوه های البرز). تهران جز معدود شهرهای پایتخت جهان می باشد که کنار یک رود پرآب[1]قرار نگرفته است. تهران نه یک شهر کمآب بلکه شهری بیآب بود که بخاطر شرایط ژیوتکنیکی منحصر به فرد (وضعیت اقلیمی دشت ری) دارای شبکهای از قناتها بود[2]؛ در محل تلاقی مظهر رشته قنواتی بود که از شمال، شرق و غرب به سمت دشت تهران امتداد می یافت. موقعیت طبیعی تهران و استقرار آن در دشتی با شیب از شمال، شرق و غرب به سمت جنوب امکان انتقال آب توسط قنوات را فراهم می کرد، همین امر باعث شکل گیری قنات به عنوان فن آبیاری و راهی برای توزیع آب در شهر تهران شد. موقعیت کوهپایهای و خوش آب و هوای تهران شرایط مناسبی را برای سکونت، کشاورزی و باغداری فراهم آورد و همچنین وجود شکارگاههای خوب در دامنه کوههای البرز و شمیران و قرارگیری در مسیر جاده ابریشم، موقعیتی مناسب برای شکلگیری و شکوفایی این منطﻘه بود. همچنین با افول ورامین که دوره ایلخانان جایگزین ری شده بود، تهران رونق بیشتری یافت. دوران قاجاریه اوج احداث قنات در تهران است، هر یک از رجال قجری: ظهیرالدوله،حاجیامینالضرب، میرزاآقاخاننوری، سپهسالار، آجودانباشی، کامران میرزا، منیرالسلطنه، معیرالممالک،مشیرالدوله،مستوفیالممالک،اعتمادالسلطنه،فرمانفرما،میرزاپرنس،امجدالدوله،مخبرالدوله،ایلخانی، ایلچی روس و انگلیس برای باغش،قناتی حفر می کرد.
[1] آب به عنوان عنصری طبیعی، سازنده استخوان بندی تهران در شکل گیری، رشد و گسترش آن جایگاهی ویژه داشته و همواره مبین جهات توسعه شهر و در عین حال نظام دهنده و انسجام بخش به سازمان فضایی – کالبدی شهر نمایان شده است.
[2] ابداع قنات مستلزم محیط طبیعی با شرایط خاص میباشد که این شرایط درکوهپایه های رشته کوه البرز و کوههای میانی ایران زمین موجود بوده و مولد اندیشه ایجاد قنات در ذهن ایرانیان شده است.
نقشه راه و رودخانه های تهران و حومه حدود سال های 1286 ق
باغ های سلطنتی: سلطنت آباد، عشرت آباد، قصر قجر، باغ شاه، باغ جلالیه، بهارستان، لالهزار، کاخ گلستان نیز قنات های مختص خود را داشتند. منابع آب تهران (سطحی: وجود رودخانه های دایمی کرج، کن و جاجرود و لار و نزولات جوی و منابع آب زیرزمینی ( سفره های آبرفتی: حفر قنات و چاه) و سازه های معماری مرتبط با آب دردوره قاجار از جانب متنفذین و ملاکین محلی شکل می گرفته و دولت کم تر نقشی در مدیریت و احداث آنها داشته است و همین موضوع سبب می شده که موضوع وقف آنها مورد توجه قرار گیرد. شهر تهران در سال ۱۳۱۰ حدود ۳۰۰۰۰۰ نفر جمیعت و با وسعت ۱۵کیلومترمربع با ۲۶ رشته کاریز با آبدهی لحظه ای ۷۰۰ لیتر در ثانیه سیراب می شده است. با ازدیاد جمیعت حاج میرزا آغاسی به فکر انتقال آب رودخانه کرج به تهران افتاد که نهری تا یافت آباد کشیده شد ولی فکر تامین آب از کاریزها دوباره در اندیشه حاج میرزا آغاسی وی را وادار به حفر کاریز در اطراف تهران نمود. حفر قنات های جدید در زمان محمد شاه قاجار و با صدراعظمی میرزا آغاسی به اوج خود رسید. با توسعه شهر تهران نیاز به آب بیشتر احساس میشده است. تا آنجا که 6 رشته قنات زمان آقامحمدخان قاجار در زمان میرزا آغاسی به 40 رشته قنات رسید. قنات های تهران با شیب شمالی- جنوبی و با محوریت بازار بزرگ تهران در مرکز شهر بصورت شعاعی در تمام جهات گسترده شده بود. سپس امیر کبیر به فکر انتقال آب رودخانه کرج به تهران افتاد و تقسیم نامه ای در این زمینه تنظیم نمود و لیکن طرح عملی نشد. در دوره سلطنت ناصرالدین شاه کم آبی شهر تشدید و فکر انتقال آب لار به جاجرود و تهران قوت گرفت ولی دولت بودجه ای نداشت. نهایت کم آبی شهر با حفر چند کاریز دفع شد. "در تهران هر بار که کمبود آب احساس می شد مردم اقدام به حفر قنات می کردند. در حقیقت بیشترین مقدارآب مصرفی تهران قدیم از قنات تامین میشد و آبادانی آنجا منحصر به قنات بستگی داشت. هر کس که به فکر ایجاد ده یا مزرعه یا باغی می افتاد نخست و پیش از هر کار، اقدام به احداث قنات میکرد. در واقع، در آن روزها زمین به تنهایی هیچ بهایی نداشت و هر کسی میتوانست به رایگان یا در قبال پرداخت مبلغی ناچیز زمیندار بشود، زیرا زمین بدون آب عملا بیارزش بود و وقتی ارزش مییافت که دارای آب، آن هم به مقدار کافی باشد. اما هر کس آن توان مالی را نداشت که آب را به زمین خود بیاورد. به همین سبب ملاحظه می شود که همه ی قنات هایی که در تهران احداث شده اند و نامشان به جا مانده است، ساخته و پرداخته ی صاحبان زر و زور آن روزگار بوده اند" (معتمدی 1381). قنات های تهران و ری که دشت ورامین را آبیاری میکردند تا سال 1340 جزو پرآبترین کاریزهای دنیا بودند.محدوده و حریم فعلی شهر تهران، در برگیرنده صدها کیلومتر قنات است که طی سالیان دراز و به تدریج برای مﻘاصد تامین آب حفر شده اند و گاه به علل مختلف از جمله ریزش و لزوم ایجاد مسیرهای انحرافی، دارای مسیرهای متعدد اصلی و فرعی و انحرافی در کنار یکدیگر هستند و همواره قنات و چاه در داستانهای عامیانه ایرانی، نماد زندگی هستند چرا که با آب در ارتباط اند و آب، رونده و پیامبر و زندگیبخش است. در این میان، در مسیر ده خوش آب و هوایی شمیران، لاله زار باغی بود در همسایگی ارگ حکومتی و مجاورت با زمین های باز و ساخته نشده اطراف شهر که از مرغوبیت نسبتا زیادی به دلیل قرارگیری عملکردهای مهم و متجدد از جمله : سفارتخانه ها در داخل خود برخوردار بود؛ در سال ۱۱5۴ هجری شمسی و در زمان ساخت باغ نگارستان، ژنرال گاردان افسر فرانسوی و رئیس هیئت اعزامی ناپلئون بناپارت در عهد فتحعلیشاه قاجار در محل باغ لاله زار ساکن بود. از اینرو، این احتمال وجود دارد که باغ لاله زار باید پیش از ۱۱90 هجری شمسی به وجود آمده باشد. در واقع، لاله زار زمانی باغ و محل تفریح شاهان قاجار مثل فتحعلی شاه و محمد میرزا (فرزند عباس میرزا) بوده است. اهمیت این باغ به قدری بوده که روز سیزدهم نوروز را در همین باغ جشن می گرفتند و عروس ناصرالدین میرزا را از همین باغ با جشن و شادی بدرقه کرده اند.
[1] آب به عنوان عنصری طبیعی، سازنده استخوان بندی تهران در شکل گیری، رشد و گسترش آن جایگاهی ویژه داشته و همواره مبین جهات توسعه شهر و در عین حال نظام دهنده و انسجام بخش به سازمان فضایی – کالبدی شهر نمایان شده است.
[2] ابداع قنات مستلزم محیط طبیعی با شرایط خاص میباشد که این شرایط درکوهپایه های رشته کوه البرز و کوههای میانی ایران زمین موجود بوده و مولد اندیشه ایجاد قنات در ذهن ایرانیان شده است.
متن کامل این یادداشت را در شماره 1 نشریه الکترونیک دفتر مطالعات تخصصی تهرانشناسی بخوانید.
https://daftarhayetehran.com/
نقشه مسیر قنوات علاءالدوله 1334 ش/مظهر قنات: خیابان استانبول