بررسی عمق راهبردی نظامی و استراتژیک ایران در دو قرن اخیر در ماورالنهر

 ماورالنهر (منطقه ای که شامل کشورهای آسیای مرکزی می شود):

---

بررسی عمق راهبردی نظامی استراتژیک ایران در ماورالنهر(آسیا مرکزی) در دو قرن اخیر:

- دوره قاجار: در این دوره، ایران با چالش های زیادی در مرزهای شمالی خود روبرو بود. جنگ های ایران و روس (1826-1828 و 1940-1813) که منجر به از دست دادن بخش هایی از اراضی شمالی ایران شد، تاثیر زیادی بر راهبردهای نظامی کشور داشت.
- دوره پهلوی: در این دوران، ایران تلاش کرد تا نفوذ خود را در آسیای مرکزی و قفقاز افزایش دهد، به ویژه در زمان جنگ جهانی دوم و پس از آن، اما به دلیل نفوذ کمونیست و قرار گرفتن ایران در بلوک غرب و وابستگی تمام به آن بلوک مانع از گسترش در شرق آسیا شد . پس از جنگ جهانی دوم، ایران تحت حکومت پهلوی به متحد غرب تبدیل شد. این دوره با حضور نظامی آمریکا و ناتو در منطقه همراه بود، اما تمرکز ایران بر مناسبات با غرب، نقش آن در آسیای مرکزی را کمرنگ کرد.
- شوروی با تسلط بر جمهوری های آسیای مرکزی، عمق استراتژیک خود را گسترش داد، درحالیکه ایران به دلیل وابستگی به غرب، نتوانست جایگاه موثری در این منطقه ایجاد کند.
ایران، به ویژه در دهه های اخیر، تلاش کرده است تا از طریق همکاری با کشورهای آسیای مرکزی و سازمان های منطقه ای مانند سازمان همکاری شانگهای، نفوذ خود را گسترش دهد، در این امر موفق هم بوده و نفوذ خود را همراه با اتحاد دینی و... همراه ساخته.ایران پس از فروپاشی شوروی (۱۹۹۱)، فرصتی برای گسترش روابط با جمهوری های تازه استقلال یافته مانند تاجیکستان (اشتراکات زبانی) و ترکمنستان (همکاریهای انرژی) یافت. تشکیل سازمان همکاری اقتصادی (اکو) در این راستا قابل توجه است.

- توسعه نیروی نظامی: با توجه به چالش های امنیتی مانند تهدیدات تروریستی و ناآرامی های منطقه ای، ایران به تقویت توان نظامی خود در مرزهای شمالی و غربی پرداخته است.و با ایجاد امنیت در مرز های شرقی خود باعث ثبات امنیت پر منطقه پر مناقشه شرقی شده و این تهدیدی برای گروهک های تجزیه طلب و تروریستی می باشد.در واقع این خود یک نوع قدرت نمایی و جذابیت منطقه ای برای ایران در بین ملت های آسیا مرکزی فراهم آورده است.ایران با توجه به تهدید گروههای تکفیری مانند داعش در افغانستان و آسیای مرکزی، همکاریهای امنیتی با کشورهای منطقه را تقویت کرده است. این موضوع در چارچوب عمق استراتژیک دفاعی قابل تحلیل است.
- حضور ایران در پروژههای ترانزیت انرژی (مانند خط لوله صلح) و کریدورهای حملونقل بین المللی(مانند کریدور شمال–جنوب)، موقعیت ژئواکونومیک آن را در ماوراءالنهر تقویت کرده است.



دیدگاه منابع خارجی دراین باره:

در قرن نوزدهم، ایران با چالش های جدی از جمله جنگ های ایران و روسیه مواجه شد که منجر به از دست رفتن بخش هایی از سرزمین های شمالی کشور گردید (Keddie, 2006). این جنگ ها نه تنها ضعف های نظامی ایران را نمایان کرد، بلکه ضرورت بازسازی و تقویت نیروهای مسلح را نیز به وضوح نشان داد.

در قرن بیستم، ایران به تدریج به سمت تقویت نیروی نظامی و ایجاد روابط با قدرت های بزرگ جهانی حرکت کرد. به عنوان مثال، در دوران پهلوی، ایران تلاش کرد تا با استفاده از تکنولوژی های نوین نظامی و همکاری های به اصطلاح بین المللی، قدرت نظامی خود را افزایش دهد (Milani, 2011). این تحولات مقطعی بوده و نیرو نظامی ایران را با تسلیحات مدرن اما بدون دانش بومی در امر کنترول و نگهداری و ورود سیلی از تکنسین خارجی ( اکثرا آمریکایی) به کشور شد.

با ورود به دهه های اخیر، ایران با چالش های جدیدی مانند تحریم ها و تنش های منطقه ای مواجه شده است. این چالش ها باعث شده تا ایران به دنبال استراتژی های جدیدی برای حفظ امنیت و منافع ملی خود باشد (Sullivan, 2015). به ویژه، در پاسخ به تهدیدات خارجی، ایران به تقویت توانمندی های نظامی خود و توسعه استراتژی های دفاعی پرداخته است (Graham, 2013). و در همین حدود زمانی با تکیه بر جوانان و داشته های علمی درصد زیادی از نیاز های نظامی خود را بومی سازی و حتی دستاورد ها انحصاری، بدست آورد.



---
منابع:

- Keddie, N. R. (2006). *Modern Iran: Roots and Results of Revolution*. Yale University Press.
- Milani, A. (2011). *The Persian Sphinx: Amir Abbas Hoveyda and the Riddle of the Iranian Revolution*. Mage Publishers.
- Graham, S. (2013). *Iran's Strategic Intentions: A Historical Perspective*. The Middle East Journal.
- Sullivan, M. P. (2015). *Iran's Military