نقش نور طبیعی در ارتقای سلامت روان در فضاهای پناهگاهی

در طراحی فضاهای پناهگاهی، اولویت سنتی بیشتر بر جنبه های ساختاری و امنیتی تمرکز داشته و اغلب مولفه های انسانی همچون سلامت روان نادیده گرفته شده اند. با این حال، پژوهش های اخیر در حوزه طراحی انسان محور، نقش کلیدی نور طبیعی در ارتقای کیفیت روانی ساکنان، به ویژه در شرایط بحران و انزوا را برجسته ساخته اند. نور طبیعی، عاملی حیاتی برای حفظ چرخه خواب وبیداری (ریتم شبانه روزی)، بهبود خلق وخو، کاهش اضطراب و تقویت پیوندهای اجتماعی در محیط های بسته به شمار می رود (Veitch & Galasiu, 2012).

در فضاهای پناهگاهی، دسترسی به نور طبیعی اغلب به دلایل فنی، ایمنی یا موقعیت زیرزمینی با محدودیت هایی همراه است. با این حال، طراحی نوآورانه می تواند این محدودیت ها را با به کارگیری نورگیرهای زیرسطحی، حیاط های مرکزی، یا بازتاب دهنده های نور (Light wells) تا حد زیادی جبران کند. تحقیقات نشان می دهد که قرار گرفتن روزانه حتی به مدت کوتاه در معرض نور طبیعی، تاثیر مثبت چشم گیری بر کاهش افسردگی و اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در شرایط بحرانی دارد (Küller & Lindsten, 1992).

در کنار تامین روشنایی، نور طبیعی می تواند حس زمان، پیوستگی با جهان بیرون، و نوعی آرامش محیطی ایجاد کند. شفافیت و ارتباط بصری با آسمان یا فضای سبز، سطح اضطراب را کاهش داده و بر احساس کنترل افراد بر شرایط محیطی خود می افزاید؛ عاملی که در روانشناسی محیطی به عنوان یکی از عناصر حیاتی در ارتقای تاب آوری روانی شناخته می شود (Ulrich et al., 1991).

از منظر معماری، استفاده از نور طبیعی در فضاهای پناهگاهی باید با درنظر گرفتن تهدیدات فیزیکی و نظامی طراحی شود. برای نمونه، بازشوهایی که نور وارد می کنند باید از مصالح مقاوم به انفجار، سیستم های چندلایه با پوشش های ضد تشعشع یا پدافندی، و طراحی زوایای غیرمستقیم بهره ببرند تا در عین حفظ امنیت، نور طبیعی را به فضا تزریق کنند. همچنین بهره گیری از سطوح بازتابنده در دیوارها و سقف، می تواند نور طبیعی محدود را در فضا به طور موثرتری توزیع کند.

علاوه بر این، سیستم های نور مصنوعی تطبیق پذیر با ریتم شبانه روزی (circadian lighting systems) می توانند مکمل نور طبیعی باشند، به ویژه در فضاهایی که دسترسی به نور روز امکان پذیر نیست. این فناوری با تقلید تغییرات نوری روز، نقش مهمی در حفظ سلامت روان در محیط های بسته یا زیرزمینی ایفا می کند.

در نهایت، ادغام راهبردی نور طبیعی در طراحی پناهگاه ها، تنها یک عنصر زیبایی شناسانه نیست، بلکه بخشی از یک رویکرد کل نگر به طراحی محیطی است که هم ایمنی و هم آسایش روانی را دنبال می کند. چنین رویکردی در زمانه ای که تهدیدات پیچیده تر و نیازهای روان شناختی بشر آشکارتر شده اند، ضرورتی غیرقابل انکار دارد.