تغییر مسیر، نه تخریب کامل: اصلاح برنامه درسی فقه و مبانی حقوق اسلامی در دانشگاه فرهنگیان

تغییر مسیر، نه تخریب کامل: اصلاح برنامه درسی فقه و مبانی حقوق اسلامی در دانشگاه فرهنگیان

یادداشتی شبانه از امیررضا سلامیان دانشجوی ترم دوم مقطع کارشناسی ارشد رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی

در دانشگاه فرهنگیان، که وظیفه خطیر تربیت معلمان آینده ساز را بر عهده دارد، رشته «فقه و مبانی حقوق اسلامی» در مقطع کارشناسی ارشد، با برنامه درسی فعلی خود، نه تنها به این رسالت کمک نمی کند، بلکه در مسیر آن سنگ اندازی می کند. دروس محوری این رشته، یعنی فقه، قواعد فقه و اصول فقه، با رویکرد کنونی، بیشتر به مثابه موانعی در برابر تربیت معلمان کارآمد و آگاه عمل می کنند تا ابزاری برای توانمندسازی آنها. مشکل نه در ذات این علوم، بلکه در نحوه ارائه و محتوای گزینش شده برای برنامه درسی دانشگاه فرهنگیان است. باید به جای حذف کامل، به اصلاح بنیادین برنامه درسی و تغییر رویکرد آموزشی این دروس همت گماشت.

فقه: از احکام منسوخ به اخلاق کاربردی

درس فقه، با رویکرد سنتی، دانشجویان را در انبوهی از احکام جزئی و مناسک عبادی غرق می کند که اغلب ارتباطی با چالش های اخلاقی و اجتماعی معاصر ندارند. برای یک معلم، تسلط بر جزئیات وضو و نمازهای مستحبی در قرون اولیه اسلام، به مراتب کم اهمیت تر از فهم مسائل اخلاقی پیچیده مرتبط با آموزش، عدالت آموزشی، حقوق دانش آموزان و مسئولیت های مدنی معلمی است. اصلاح برنامه درسی فقه باید با تغییر تمرکز از احکام فردی و مناسکی به اخلاق کاربردی و مسائل اجتماعی آغاز شود. محتوای درس باید بر مباحثی مانند:

* اخلاق حرفه ای معلمی در فقه: بررسی مسئولیت های اخلاقی معلمان، حدود اختیارات، رازداری، عدالت در برخورد با دانش آموزان، و پرهیز از تبعیض.
* فقه آموزش و پرورش: بررسی مبانی فقهی نظام آموزشی، حقوق و تکالیف دانش آموزان و معلمان، جایگاه تربیت و تعلیم در اسلام، و نقش معلم در جامعه اسلامی.
* فقه مسائل معاصر: پرداختن به مسائل اخلاقی و اجتماعی روز جامعه ایران، مانند عدالت اجتماعی، حقوق بشر، محیط زیست، تکنولوژی های نوین و چالش های فرهنگی، و ارائه دیدگاه فقهی در مورد آنها.
* تاریخ تحولات فقهی و نقش آن در جامعه: بررسی تطورات تاریخی فقه و تاثیر آن بر ساختارها و نهادهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، به منظور درک پویایی فقه و قابلیت انطباق آن با زمان.

با این تغییر رویکرد، درس فقه می تواند به جای آنکه مجموعه ای از اطلاعات غیرضروری باشد، به منبعی الهام بخش برای تقویت بنیان های اخلاقی و مسئولیت پذیری معلمان تبدیل شود.

قواعد فقه: از کلیشه های ذهنی به ابزارهای تفکر سیستمی

قواعد فقه، با ارائه صرف قواعد کلی و انتزاعی، اغلب به جای آنکه ابزار تفکر باشند، به موانعی در برابر تفکر مستقل و خلاقانه تبدیل می شوند. دانشجویان به جای آنکه بیاموزند چگونه با تفکر سیستمی و تحلیل جامع مسائل، به راه حل های نوآورانه برسند، یاد می گیرند چگونه با استفاده از قواعد از پیش تعیین شده، به توجیهات سطحی و کلیشه ای دست یابند. اصلاح برنامه درسی قواعد فقه باید با تغییر رویکرد از حفظ و تکرار قواعد به فهم و کاربرد آنها در تحلیل مسائل پیچیده صورت گیرد. محتوای درس باید بر مباحثی مانند:

* قواعد فقه به مثابه ابزارهای تفکر سیستمی: آموزش نحوه استفاده از قواعد فقه برای تحلیل مسائل پیچیده آموزشی و اجتماعی، درک ارتباطات بین اجزا، و یافتن راه حل های جامع و پایدار.
* نقد قواعد فقهی رایج: بررسی انتقادی قواعد فقهی رایج، شناسایی نقاط قوت و ضعف آنها، و بحث در مورد محدودیت ها و موارد استثنا.
* توسعه قواعد فقهی جدید: تشویق دانشجویان به تفکر خلاقانه و نوآورانه در زمینه قواعد فقهی، و تلاش برای تدوین قواعد جدید متناسب با نیازهای جوامع معاصر و مسائل نوپدید.
* مطالعات موردی کاربرد قواعد فقه: بررسی های واقعی از مسائل آموزشی و اجتماعی که با استفاده از قواعد فقهی قابل تحلیل و حل هستند، به منظور تقویت مهارت های کاربردی دانشجویان.

با این رویکرد اصلاحی، قواعد فقه می توانند به جای زنجیرهای بر پای اندیشه، به ابزارهای توانمندساز برای تفکر تحلیلی، حل مسئله و نوآوری در عرصه آموزش و پرورش تبدیل شوند.

اصول فقه: از مباحثات متافیزیکی به روش شناسی استدلال و اقناع

اصول فقه، با تمرکز بر مباحثات انتزاعی و فنی، اغلب از هدف اصلی خود، یعنی ارائه روش شناسی برای استدلال و اقناع، دور می شود. دانشجویان به جای آنکه مهارت های استدلال منطقی، نقد منابع، و اقناع مخاطب را بیاموزند، درگیر اصطلاحات پیچیده و مباحثات بی حاصل می شوند که هیچ کاربردی در زندگی حرفه ای آنها ندارند.

اصلاح برنامه درسی اصول فقه باید با تغییر تمرکز از مباحثات نظری و فنی به روش شناسی عملی استدلال و اقناع صورت گیرد. محتوای درس باید بر مباحثی مانند:

* منطق و استدلال در اصول فقه: آموزش مبانی منطق صوری و غیرصوری، مغالطات رایج در استدلال، و روش های تقویت استدلال منطقی در مباحث فقهی و آموزشی.
* روش شناسی نقد منابع و متون: آموزش روش های نقد متن، تحلیل سند، بررسی اعتبار منابع، و تشخیص روایات صحیح از ناصحیح، با تاکید بر منابع فقهی و متون آموزشی.
* مهارت های اقناع و گفت وگو: آموزش فنون سخنوری، اقناع مخاطب، مدیریت مناظره و گفت وگو، و برقراری ارتباط موثر با دانش آموزان، والدین و همکاران.
* کاربرد اصول فقه در مسائل آموزشی: بررسی های عملی از مسائل آموزشی که نیازمند استدلال و اقناع هستند، مانند توجیه روش های نوین آموزشی، دفاع از حقوق دانش آموزان، و حل اختلافات بین معلمان و دانش آموزان.

با این تغییر رویکرد، اصول فقه می تواند به جای مجموعه ای از مباحثات نظری، به جعبه ابزاری کارآمد برای تقویت مهارت های استدلال، نقد و اقناع معلمان تبدیل شود، مهارت هایی که برای هر معلمی در دنیای امروز ضروری است.

دانشگاه فرهنگیان: فرصتی برای تحول، نه قربانی سنت

رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی در دانشگاه فرهنگیان، با اصلاح برنامه درسی و تغییر رویکرد آموزشی، می تواند به جای آنکه یک ناهماهنگی باشد، به یک فرصت بی نظیر برای تربیت معلمان متفکر، مسئولیت پذیر و آگاه به مسائل روز تبدیل شود. دانشگاه فرهنگیان باید به جای تسلیم شدن به سنت های ناکارآمد، با شجاعت و نوآوری، برنامه درسی این رشته را به گونه ای اصلاح کند که به تربیت معلمان متخصص، کارآمد و متعهد کمک کند. دروس فقه، قواعد فقه و اصول فقه، با رویکرد اصلاحی پیشنهادی، نه تنها می توانند جایگاه ارزشمند خود را در برنامه آموزشی دانشگاه فرهنگیان حفظ کنند، بلکه به عناصر کلیدی در توانمندسازی معلمان برای مواجهه با چالش های دنیای امروز و ساختن آینده ای بهتر تبدیل خواهند شد.

پیشنهاد اصلاحی:

به جای حذف رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی، پیشنهاد می شود کمیته ای تخصصی از اساتید برجسته حوزه و دانشگاه، متخصصان علوم تربیتی و معلمان باتجربه تشکیل شود تا نسبت به بازنگری و اصلاح بنیادین برنامه درسی این رشته اقدام کنند. اصلاحات باید بر محورهای زیر متمرکز باشند:

* تغییر رویکرد آموزشی دروس فقه، قواعد فقه و اصول فقه به سمت کاربردی سازی، مسئله محوری و تقویت مهارت های تفکر انتقادی، استدلال و اقناع.
* تنوع بخشی به منابع آموزشی و استفاده از متون معاصر، مطالعات موردی، و رسانه های چندرسانه ای در کنار متون سنتی.
* توسعه روش های تدریس فعال و مشارکتی، مانند بحث گروهی، کارگاه آموزشی، پروژه های تحقیقاتی و ارائه کنفرانس.
* ارزیابی مستمر برنامه درسی و بازخوردگیری از دانشجویان و اساتید برای بهبود مستمر کیفیت آموزشی.
* ایجاد ارتباط نزدیک تر بین دروس فقه و مبانی حقوق اسلامی با سایر دروس علوم تربیتی و روانشناسی تربیتی، به منظور ایجاد یکپارچگی و هم افزایی در برنامه آموزشی.

با انجام این اصلاحات، می توان امیدوار بود که رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی در دانشگاه فرهنگیان به قطب تربیت معلمان متخصص و متعهد با بنیان های اخلاقی قوی و تفکر انتقادی تبدیل شود و نقش موثری در ارتقای سطح آموزش و پرورش کشور ایفا کند. این نقد اصلاحی، با هدف سازندگی و بهبود ارائه شده است و امید می رود که مورد توجه مسئولان دانشگاه فرهنگیان قرار گیرد.

شبانگاه ۲۲ فروردین ۱۴۰۴
مقارن با ۱۲ شوال ۱۴۴۶