نفس روحانی

نفوس روحانی شامل پنج نفس مطمئنه، نفس ملهمه، نفس مسوله، نفس لوامه، نفس اماره می باشد.

شخصیت آرام و مطمئنه شخصیتی است که در برخورد با قلب و دل مفتوح، عقلی برتر نسبت به افراد دیگر برای میل به لقاءالله با علم ثمین غایت محور دارد. در واقع محسوسات ارزشمند و خیالات خیر در خدمت عقل برتر او قرار دارد. بالاترین حالت نفس در روح، نفس مطمئنه است که خداوند در آیه 27 سوره فجر می فرمایند: یا ایتها النفس المطمئنه ( ای روح آرام یافته). در شخصیت نفس مطمئنه علم و آگاهی فرد نسبت به خدا، جهانیان و انسان ها بیشتر از درک انسانی است، تصمیم و اراده بالایی برای انسان ماندن دارد و بینش بالایی برای تفکیک تقوا و فجور از خود نشان می دهد و به دنبال اجرای فرامین الهی می باشد.

شخصیت ملهمه یا الهام دهنده در برخورد با قلب و دل مفتوح، از عقلی با درک انسانی در حد خودش برای میل به لقاء الله و علم ثمین غایت محور تعادلی برقرار می کند و هیچ برتری عقلی نسبت به افراد دیگر ندارد. در واقع تعادلی میان عقل، خیال خیر و محسوسات ارزشمند دارد. نفس ملهمه درجه پائین تر نفس مطمئنه است. خداوند در آیه 7 و 8 سوره شمس پس از قسم خوردن می فرمایند: ونفس وما سواها ﴿٧﴾ فالهمها فجورها وتقواها ﴿٨﴾ (به نفس آدمی و کسی که آن را درست و معتدل ساخت(7) پس زشت کاری و طریقه خودنگهداری از آن را به نفس شناساند 8). در شخصیت نفس ملهمه، علم و آگاهی فرد نسبت به خدا، جهانیان و انسان ها در حد درک انسانی خودش است، تصمیم و اراده بالایی برای انسان ماندن دارد و بینش بالایی برای تفکیک تقوا و فجور از خود نشان می دهد و به دنبال اجرای فرامین الهی می باشد.

شخصیت سرزنشگر یا لوامه در برخورد با قلب و دل مفتوح، گاهی میل (لذت) و گاهی نفرت را برتر از عقل و علم ثمین غیت محور برمی گزیند و به دنبال علم قمین می رود. در واقع عقل و محسوسات ارزشمند و ضد ارزش در خدمت خیالات شر و خیالات خیر قرار می گیرد. نفس لوامه درجه پائین تر نفس ملهمه است. و خداوند در آیه دو سوره قیامت می فرمایند: ولا اقسم بالنفس اللوامه (سوگند یاد می کنم به نفس ملامتگر). نفس لوامه به معنای نفس سرزنشگر است که در این حالت انسان خودش را به خطر خطاهایش و وجدان اخلاقی اش سرزنش می کند. در واقع کارهای زشت خود را سرزنش می کند. در شخصیت نفس لوامه، علم و آگاهی فرد نسبت به خدا، جهانیان و انسان ها در حد درک انسانی خودش است، تصمیم و اراده اش برای انسان ماندن، عین انسان بودنش است و تفکیک تقوا و فجور در کارش عین بینشش است. و به دنبال اجرای فرامین امیال، لذات و غرایز خودش می باشد.

شخصیت وسوسه گر یا مسوله، در برخورد با قلب و دل مفتوح، علم قمین را برتر از عقل برمی گزیند. در واقع عقل و خیال خیر در خدمت محسوسات ضد ارزش است. نفس مسوله درجه پائین تر نفس لوامه است. و خداوند در آیه 83 سوره یوسف می فرمایند: قال بل سولت لکم انفسکم امرا (یعقوب گفت: نفس شما مسئله دزدی بنیامین را برای شما آراسته است). در این حالت، نفس مسوله در واقع با فریب انسان به دنبال تعویق توبه انسان است. در شخصیت نفس لوامه، علم و آگاهی فرد نسبت به خدا، جهانیان و انسان ها کمتر از درک انسانی خودش است، تصمیم و اراده پائینی برای انسان ماندن دارد و تفکیک تقوا و فجور در کارش عین بینشش است. و به دنبال اجرای فرامین امیال، لذات و غرایز خودش می باشد.

شخصیت بد یا اماره در برخورد با قلب و دل مفتوح، نفرت و علم قمین را برتر از عقل می داند و در واقع عقل در خدمت خیال شر و محسوسات ضد ارزش است. این نفس پائین ترین درجه نفس روح است است که به بسیار به بدی سفارش می کند. خداوند در آیه 53 سوره یوسف می فرمایند: وما ابرئ نفسی ان النفس لاماره بالسوء الا ما رحم ربی ان ربی غفور رحیم (من خود را [از مجرم بودنم] تبرئه نمی کنم؛ زیرا نفس [طغیانگر] شدیدا به بدی فرمان می دهد، مگر زمانی که پروردگارم رحم کند، یقینا پروردگارم بسیار آمرزنده و مهربان است ). در شخصیت نفس لوامه، علم و آگاهی فرد نسبت به خدا، جهانیان و انسان ها کمتر از درک انسانی خودش است، تصمیم و اراده پائینی برای انسان ماندن دارد. بینش پائینی برای تفکیک تقوا و فجور از خود نشان می دهد و به دنبال اجرای فرامین شیاطین است(حاجی حسن دنیادیده،1404: 68).