نسبت نخستین

[غلامحسین ابراهیمی دینانی]

جلال الدین دوانی «نسبت نخستین» را مادر همه ی نسبت ها به شمار می آورد ولی در مبحث «بسط وطاء» از «علت اولی» سخن به میان آورده و امتداد زمانی را با همه ی حوادثی که در آن رخ می دهند به عنوان یک مجموعه، شانی از شئون آن شناخته است.

پرسش عمده ای که در اینجا مطرح می شود این است که آیا منظور جلال الدین دوانی از «علت اولی» همان چیزی است که در مبحث پیشین تحت عنوان «نسبت نخستین» مطرح کرده است و یا اینکه علت اولی به چیزی غیر از نسبت نخستین دلالت دارد؟ تردیدی نیست که در آثار حکما و فلاسفه اطلاق عنوان علت بر واجب الوجود بالذات متداول است. جلال الدین دوانی نیز بدون تردید با آثار این بزرگان آشنایی داشته است. ولی از سوی دیگر چنانکه یاد آور شدیم او بر این باور است که ذات حق تعالی برای اشخاص قابل ادراک نیست و درباره ی آن نمی توان اندیشید. به همین جهت او ترجیح می دهد به جای اینکه از واجب الوجود بالذات به عنوان «علت اولی» سخن بگوید روی آنچه آن را «نسبت نخستین» می خواند تکیه کند و آن را مادر همه ی نسبت ها بشناسد. موضع گیری های این فیلسوف متاله در بسیاری از مسائل فلسفی نیز نشان می دهد که او برای «نسبت نخستین» اهمیت فراوان قائل است و در ارتباط با همین نسبت به حل مسائل می پردازد. بنابراین اگر ادعا کنیم که منظور جلال الدین دوانی از آنچه در این مبحث آن را «علت اولی» خوانده همان چیزی است که آن را «نسبت نخستین» می خواند سخنی از روی گزاف نگفته ایم. (1)

***

[یزدانپناه عسکری]

نسبت نخستین، اسماء حق تعالی و علت اولی، جامع اسماء الهیه است.

________________

1 - جلال الدین دوانی، فیلسوف ذوق التاله، غلامحسین ابراهیمی دینانی، تهران، هرمس چاپ اول 1390 صفحه 141