زیارت: سفری تربیتی و انسان ساز در پرتو آموزه های اسلامی

زیارت: سفری تربیتی و انسان ساز در پرتو آموزه های اسلامی

چکیده

زیارت، به معنای دیدار و قصد نمودن اماکن مقدسه و قبور اولیای الهی، یکی از اعمال عبادی و فرهنگی ریشه دار در اسلام است که فراتر از یک آیین صرف، ابعاد تربیتی عمیق و گسترده ای را در بر می گیرد. این مقاله با رویکردی تحلیلی-توصیفی و با استناد به منابع معتبر اسلامی (قرآن کریم، روایات و آثار اندیشمندان) و پژوهش های جدید، به بررسی جنبه های تربیتی زیارت می پردازد. هدف اصلی، تبیین این نکته است که چگونه زیارت می تواند به عنوان یک مدرسه سیار و یک برنامه تربیتی جامع، در رشد و تعالی ابعاد شناختی، عاطفی، معنوی، اخلاقی و اجتماعی زائر موثر واقع شود. یافته ها نشان می دهد که زیارت از طریق یادآوری معاد، الگوسازی از سیره بزرگان دین، ایجاد انس و محبت با اولیای الهی، تقویت هویت دینی و اجتماعی، و فراهم آوردن فضایی برای تامل و خودسازی، نقشی بی بدیل در تربیت انسان موحد و متعهد ایفا می کند.

کلیدواژگان: زیارت، تربیت اسلامی، ابعاد تربیتی، اماکن مقدسه، اولیای الهی، خودسازی، هویت دینی.

مقدمه

تربیت، فرآیندی پیچیده و چندوجهی است که هدف آن شکوفاسازی استعدادهای بالقوه انسان و هدایت او به سوی کمال مطلوب است. در نظام تربیتی اسلام، منابع و روش های متنوعی برای نیل به این هدف والا پیش بینی شده است. یکی از این روش های تاثیرگذار که جنبه های عبادی، فرهنگی و اجتماعی را در هم می آمیزد، “زیارت” است. زیارت، که در لغت به معنای قصد کردن و دیدار نمودن است (ابن منظور، ۱۴۱۴ق، ج ۴، ص ۳۲۵)، در اصطلاح دینی به حضور در مشاهد مشرفه انبیاء، امامان معصوم (ع)، و اولیای الهی و عرض ارادت به ساحت آنان اطلاق می شود. هرچند زیارت در نگاه سطحی ممکن است صرفا یک سفر یا یک عمل عبادی فردی تلقی شود، اما با نگاهی عمیق تر، می توان آن را یک دانشگاه انسان سازی و یک برنامه تربیتی جامع دانست که آثار ژرفی بر روح و روان و رفتار زائر بر جای می گذارد.

اهمیت زیارت در متون دینی به کرات مورد تاکید قرار گرفته است. قرآن کریم به طور مستقیم به واژه زیارت با معنای مصطلح امروزی نپرداخته، اما مفاهیمی چون یادآوری ایام الله (ابراهیم/۵)، عبرت از سرگذشت پیشینیان (یوسف/۱۱۱)، و تکریم شعائر الهی (حج/۳۲) همگی می توانند مبانی قرآنی برای اهمیت تربیتی زیارت تلقی شوند. روایات متعددی از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) نیز در فضیلت و آثار تربیتی زیارت وارد شده است که نشان دهنده جایگاه ویژه این عمل در فرهنگ اسلامی است (برای نمونه: کلینی، ۱۴۰۷ق، ج ۴، ص ۵۴۸؛ مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۹۷، ص ۱۲۱).

پژوهش حاضر در صدد است تا با واکاوی ابعاد مختلف زیارت، جنبه های تربیتی آن را به طور مستند و با تکیه بر منابع اصیل اسلامی و یافته های جدید، مورد بررسی و تحلیل قرار دهد و نشان دهد که چگونه این عمل عبادی می تواند به عنوان یک ابزار کارآمد در نظام تربیتی اسلام، به رشد و تعالی همه جانبه انسان کمک کند.

۱. مفهوم شناسی زیارت و جایگاه آن در تربیت اسلامی

زیارت در فرهنگ اسلامی، فراتر از یک دیدار ساده است. این عمل، سفری است آگاهانه و هدفمند که با نیت تقرب به خداوند و بهره مندی از برکات معنوی و تربیتی حضور در محضر اولیای الهی و اماکن متبرکه صورت می گیرد. جوادی آملی (۱۳۹۲) زیارت را “حضور زائر در محضر مزور با معرفت به حق مزور و شهود آثار و برکات او” تعریف می کند (ص ۲۷). این تعریف، بر عنصر “معرفت” و “شهود” تاکید دارد که از ارکان اساسی در تحقق آثار تربیتی زیارت است.

از منظر تربیتی، زیارت یک “فرآیند” است که از نیت و آمادگی های قبل از سفر آغاز شده، با آداب و اعمال حین زیارت ادامه یافته و با تحولات و تعهدات پس از زیارت به اوج خود می رسد. این فرآیند، فرصتی برای خروج از روزمرگی، تامل در خود و جهان، و بازنگری در ارزش ها و اهداف زندگی فراهم می آورد.

۲. ابعاد تربیتی زیارت

زیارت، به عنوان یک تجربه معنوی و فرهنگی غنی، دارای ابعاد تربیتی متعددی است که مهم ترین آن ها عبارتند از:

۲.۱. بعد شناختی و معرفتی (Cognitive and Epistemological Dimension)

زیارت، زمینه را برای افزایش آگاهی و معرفت زائر در حوزه های مختلف فراهم می کند:

• تاریخ آموزی و عبرت پذیری: حضور در اماکنی که شاهد وقایع مهم تاریخی بوده اند (مانند مرقد مطهر امام حسین (ع) در کربلا) و یادآوری سرگذشت شخصیت های الهی، به زائر کمک می کند تا از تاریخ درس گرفته و عوامل عزت و ذلت جوامع را بشناسد (مطهری، ۱۳۷۸، ص ۱۷۸). این امر به تقویت بصیرت و قدرت تحلیل او می انجامد.
• معرفت به مقام و منزلت اولیای الهی: مطالعه زندگی، آثار و آموزه های شخصیتی که مزار او زیارت می شود، شناخت زائر را نسبت به الگوهای حقیقی انسانیت عمیق تر می کند. این شناخت، مقدمه الگوپذیری و تاسی است.
• یاد معاد و آمادگی برای مرگ: زیارت قبور، به ویژه قبور مومنین و صالحین، یادآور فناپذیری دنیا و حتمیت مرگ و معاد است. این یادآوری، تاثیر بسزایی در کاهش دلبستگی به دنیا و ترغیب به انجام اعمال صالح دارد (قرائتی، ۱۳۸۸، ص ۵۵).
• تفکر و تامل: فضای معنوی حاکم بر اماکن زیارتی، فرصتی برای خلوت با خود، تفکر در آیات الهی، تامل در نفس و محاسبه اعمال فراهم می آورد که از مهم ترین عوامل رشد شناختی و معنوی است.

۲.۲. بعد عاطفی و معنوی (Emotional and Spiritual Dimension)

زیارت، تاثیرات عمیقی بر ساحات عاطفی و معنوی زائر دارد:

• ایجاد و تقویت محبت و مودت نسبت به اولیای الهی: ابراز عشق و ارادت به خاندان پیامبر (ص) و دیگر اولیای الهی، که در قرآن کریم (شوری/۲۳) نیز به آن توصیه شده، از طریق زیارت تجلی می یابد. این محبت، زمینه را برای پیروی از آنان فراهم می کند.
• کسب آرامش روحی و روانی: حضور در فضاهای معنوی و توسل به اولیای الهی، می تواند منجر به کاهش اضطراب، افزایش امید و دستیابی به آرامش درونی شود. تحقیقات روانشناختی نیز تاثیر مثبت اعمال مذهبی بر سلامت روان را تایید کرده اند (Koenig, 2012).
• تقویت ایمان و ارتباط با خداوند: زیارت، به ویژه اگر با معرفت همراه باشد، وسیله ای برای تقرب به خداوند و تقویت بنیان های ایمانی است. زائر با مشاهده آثار قدرت و رحمت الهی در زندگی اولیاء، ایمانش به مبدا هستی راسخ تر می شود.
• توبه و استغفار: فضای معنوی زیارتگاه ها و یادآوری عظمت خداوند و اولیای او، زمینه را برای بازگشت از گناهان و تصمیم بر جبران گذشته فراهم می آورد (ری شهری، ۱۳۸۶، ص ۱۰۲).

۲.۳. بعد اخلاقی و رفتاری (Ethical and Behavioral Dimension)

زیارت، تاثیر مستقیمی بر تهذیب نفس و اصلاح رفتار زائر دارد:

• الگوپذیری از سیره اخلاقی مزور: مهم ترین هدف تربیتی زیارت، آشنایی با سیره و منش اخلاقی شخصیت مدفون و تلاش برای الگوبرداری از فضائل اوست. زائر با شناخت صفاتی چون ایثار، شجاعت، صبر، عدالت و تقوای اولیای الهی، برای کسب این صفات در خود ترغیب می شود (مصباح یزدی، ۱۳۹۰، ص ۱۹۸).
• تعهد به ارزش ها و دوری از رذائل: زائر پس از یک تجربه معنوی عمیق، معمولا احساس مسئولیت بیشتری نسبت به رعایت موازین شرعی و اخلاقی پیدا می کند و تلاش می کند تا از گناهان و رذائل اخلاقی دوری گزیند.
• رشد فضائل اجتماعی: مشاهده همبستگی و همدلی زائران، رعایت نظم و احترام به حقوق دیگران در اماکن زیارتی، می تواند به تقویت فضائلی چون ایثار، همکاری، و مدارا در فرد کمک کند.
• تحمل سختی ها و صبر: خود سفر زیارتی، به ویژه اگر با مشقت هایی همراه باشد، می تواند تمرینی برای صبر و استقامت باشد و ظرفیت تحمل فرد را در برابر مشکلات زندگی افزایش دهد.

۲.۴. بعد اجتماعی و فرهنگی (Social and Cultural Dimension)

زیارت، کارکردهای مهم اجتماعی و فرهنگی نیز دارد:

• تقویت هویت دینی و ملی: اماکن زیارتی، نمادهای مهم هویت دینی و فرهنگی یک جامعه محسوب می شوند. حضور در این اماکن و شرکت در مراسم جمعی، به تقویت احساس تعلق به یک امت واحده و میراث مشترک فرهنگی کمک می کند (حداد عادل، ۱۳۸۵، ص ۴۵).
• ایجاد و تحکیم همبستگی اجتماعی: زیارت، به ویژه در مناسبت های خاص، محل تجمع انسان هایی با باورها و اهداف مشترک است. این گردهمایی ها، موجب تقویت پیوندهای اجتماعی، همدلی و احساس وحدت میان مسلمانان می شود.
• انتقال فرهنگ و ارزش ها: زیارتگاه ها مراکز مهمی برای انتقال آموزه ها، ارزش ها، و سنت های دینی و فرهنگی از نسلی به نسل دیگر هستند. داستان ها، اشعار، و مرثیه هایی که در این اماکن خوانده می شوند، نقش مهمی در این انتقال دارند.
• مقابله با تهاجم فرهنگی: در دنیای معاصر که ارزش های دینی و فرهنگی در معرض تهدید قرار دارند، زیارت می تواند به عنوان سدی در برابر تهاجم فرهنگی عمل کرده و به حفظ و احیای ارزش های اصیل اسلامی کمک نماید (اکبری، ۱۳۹۵).

۳. چالش ها و ملاحظات در بهره وری تربیتی از زیارت

برای آنکه زیارت به اهداف تربیتی خود نائل شود، توجه به برخی چالش ها و ملاحظات ضروری است:

• سطحی نگری و غفلت از محتوا: اگر زیارت صرفا به یک عمل شکلی و بدون توجه به معانی و اهداف عمیق آن تبدیل شود، آثار تربیتی مورد انتظار را نخواهد داشت. تاکید بر “زیارت با معرفت” از این رو حائز اهمیت است.
• خرافه گرایی و انحرافات: عدم آگاهی کافی می تواند منجر به بروز برخی خرافات و اعمال خلاف شئون اسلامی در حاشیه زیارت شود. تبیین صحیح فلسفه زیارت و آداب آن توسط عالمان دینی ضروری است.
• توجه صرف به حوائج مادی: هرچند طلب حوائج مشروع از خداوند به واسطه اولیای الهی امری پسندیده است، اما نباید هدف اصلی زیارت به این امر محدود شود و جنبه های معرفتی و تربیتی آن مغفول بماند.
• لزوم برنامه ریزی فرهنگی و آموزشی: متولیان فرهنگی و دینی باید با تولید محتوای مناسب (کتاب، نرم افزار، سخنرانی) و برگزاری برنامه های آموزشی، به ارتقای سطح آگاهی زائران و بهره وری بیشتر از ابعاد تربیتی زیارت کمک کنند.

نتیجه گیری

زیارت، به عنوان یکی از آموزه های اصیل اسلامی، دارای ظرفیت های تربیتی فوق العاده ای است. این عمل عبادی-فرهنگی، هنگامی که با معرفت، اخلاص و توجه به آداب و اهداف آن همراه باشد، می تواند به مثابه یک مدرسه جامع انسان سازی عمل کند. زیارت از طریق یادآوری تاریخ و عبرت آموزی، تعمیق محبت و ارتباط با الگوهای الهی، تهذیب نفس و اصلاح رفتار، و تقویت هویت و همبستگی اجتماعی، نقشی کلیدی در رشد و کمال همه جانبه فرد و جامعه ایفا می کند.

در عصر حاضر که انسان بیش از هر زمان دیگری نیازمند معنویت و الگوهای متعالی است، بازشناسی و ترویج صحیح فرهنگ زیارت و بهره گیری هوشمندانه از ابعاد تربیتی آن، می تواند راهگشای بسیاری از چالش های فردی و اجتماعی باشد. لازم است نظام های آموزشی و فرهنگی با برنامه ریزی دقیق، زمینه را برای تحقق “زیارت عارفانه” و بهره مندی حداکثری از برکات تربیتی آن فراهم آورند تا این چشمه فیاض معنویت، همچنان در مسیر تعالی انسان و جامعه، جاری و ساری باشد.

منابع

• قرآن کریم.
• ابن منظور، محمد بن مکرم. (۱۴۱۴ق). لسان العرب. (جلد ۴). بیروت: دار صادر.
• اکبری، محمود. (۱۳۹۵). کارکردهای فرهنگی و اجتماعی زیارت. مجموعه مقالات همایش ملی زیارت، فرهنگ و سبک زندگی. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.
• جوادی آملی، عبدالله. (۱۳۹۲). ادب فنای مقربان: شرح زیارت جامعه کبیره. (جلد ۱). قم: نشر اسراء.
• حداد عادل، غلامعلی. (۱۳۸۵). فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی. تهران: سروش.
• ری شهری، محمد. (۱۳۸۶). حکمت نامه زیارت. قم: دارالحدیث.
• قرائتی، محسن. (۱۳۸۸). اصول عقاید اسلامی (معاد). تهران: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.
• کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۴۰۷ق). الکافی. (جلد ۴). تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• مجلسی، محمدباقر. (۱۴۰۳ق). بحارالانوار. (جلد ۹۷). بیروت: موسسه الوفاء.
• مصباح یزدی، محمدتقی. (۱۳۹۰). اخلاق در قرآن. (جلد ۳). قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
• مطهری، مرتضی. (۱۳۷۸). حماسه حسینی. (جلد ۱). تهران: صدرا.
• Koenig, H. G. (2012). Religion, spirituality, and health: The research and clinical implications. ISRN Psychiatry, 2012, Article ID 278730. https://doi.org/10.5402/2012/278730