تبیین ویژگی های استاد مطلوب دانشگاه در پرتو رویکردهای نوین آموزش عالی

تبیین ویژگی های استاد مطلوب دانشگاه در پرتو رویکردهای نوین آموزش عالی

مقدمه

دانشگاه به عنوان نهادی محوری در توسعه علمی، فرهنگی و اجتماعی جوامع، نقشی بی بدیل در تربیت نیروهای متخصص و تولید دانش ایفا می کند. در این میان، اعضای هیئت علمی و به ویژه اساتید، به عنوان ستون فقرات نظام آموزش عالی، تاثیرگذارترین عامل در تحقق اهداف دانشگاه و تضمین کیفیت فرآیندهای یاددهی-یادگیری و پژوهش محسوب می شوند (فتاحی و همکاران، ۱۳۹۸). انتظارات از نقش استاد دانشگاه در دنیای پیچیده و پویای امروز، از یک انتقال دهنده صرف دانش، به تسهیل گر یادگیری، پژوهشگر فعال، راهنمای دلسوز و الگوی حرفه ای برای دانشجویان تحول یافته است (Bain, 2004). از این رو، شناسایی و تبیین ویژگی های یک استاد مطلوب دانشگاه، نه تنها برای ارزیابی و بهبود عملکرد اساتید، بلکه برای سیاست گذاری در جذب، تربیت و توانمندسازی آنان از اهمیت به سزایی برخوردار است. این یادداشت علمی با هدف بررسی و تحلیل مهم ترین ویژگی های یک استاد دانشگاه مطلوب، با استناد به مبانی نظری و یافته های پژوهشی در حوزه آموزش عالی، نگاشته شده است.

ویژگی های کلیدی استاد مطلوب دانشگاه

موفقیت و مطلوبیت یک استاد دانشگاه در گرو مجموعه ای از شایستگی ها و ویژگی های علمی، آموزشی، پژوهشی و شخصیتی است که در ادامه به تفصیل مورد بحث قرار می گیرند.

۱. تسلط علمی و به روز بودن (Academic Mastery and Up-to-Date Knowledge)

نخستین و بنیادی ترین ویژگی یک استاد مطلوب، داشتن دانش عمیق، گسترده و به روز در رشته تخصصی خویش است. این تسلط علمی تنها به معنای دانستن مفاهیم و نظریه های موجود نیست، بلکه شامل توانایی تحلیل انتقادی، ترکیب ایده ها، و ارتباط دادن دانش نظری با کاربردهای عملی آن نیز می شود (Shulman, 1986). استادی که خود پژوهشگر فعالی است و در مرزهای دانش حرکت می کند، نه تنها محتوای به روز و معتبری را به دانشجویان ارائه می دهد، بلکه می تواند شور و اشتیاق به کاوش علمی را نیز در آنان برانگیزد. به تعبیر بویر (Boyer, 1990)، استادی مطلوب است که در کنار “بورسیه تدریس” (Scholarship of Teaching)، به “بورسیه کشف” (Scholarship of Discovery) و “بورسیه کاربرد” (Scholarship of Application) نیز اهتمام ورزد. این امر مستلزم مطالعه مستمر، شرکت در همایش های علمی، و تعامل با سایر پژوهشگران ملی و بین المللی است.

۲. مهارت های تدریس و انتقال موثر دانش (Effective Teaching and Knowledge Transfer Skills)

صرف داشتن دانش عمیق برای استاد شدن کافی نیست؛ یک استاد مطلوب باید بتواند این دانش را به شیوه ای موثر، جذاب و قابل فهم به دانشجویان منتقل کند. این امر نیازمند مجموعه ای از مهارت های تربیتی و آموزشی است که از آن تحت عنوان “دانش تربیتی محتوا” (Pedagogical Content Knowledge - PCK) یاد می شود (Shulman, 1986). ویژگی های کلیدی در این حوزه عبارتند از:

• طراحی آموزشی هوشمندانه: توانایی در تدوین اهداف یادگیری شفاف، طراحی سیلابس های جامع و کاربردی، انتخاب محتوای مناسب، و سازماندهی منطقی مطالب درسی.
• به کارگیری روش های تدریس فعال و دانشجومحور: فراتر رفتن از سخنرانی های یک طرفه و استفاده از روش هایی چون یادگیری مبتنی بر مسئله، یادگیری مشارکتی، بحث های گروهی، مطالعات موردی، و تلفیق فناوری در آموزش (Chickering & Gamson, 1987; Freeman et al., 2014). این روش ها مشارکت فعال دانشجو در فرآیند ساخت دانش را تشویق می کنند.
• مهارت های ارتباطی و فن بیان عالی: توانایی در برقراری ارتباط کلامی و غیرکلامی موثر، استفاده از زبان شیوا و قابل فهم، گوش دادن فعال به سوالات و نظرات دانشجویان، و ایجاد فضایی پویا و تعاملی در کلاس درس.
• ایجاد انگیزه و اشتیاق: توانایی در برانگیختن کنجکاوی علمی دانشجویان، نشان دادن اهمیت و کاربرد مطالب درسی، و ایجاد نگرش مثبت نسبت به یادگیری و رشته تحصیلی (Ramsden, 2003).

۳. توانایی های پژوهشی و راهنمایی دانشجویان (Research and Mentorship Abilities)

در نظام آموزش عالی مدرن، استاد دانشگاه نه تنها یک معلم، بلکه یک پژوهشگر نیز هست. فعالیت پژوهشی مستمر و تولید علم، نه تنها به ارتقای جایگاه علمی استاد و دانشگاه کمک می کند، بلکه محتوای تدریس او را نیز غنی تر و به روزتر می سازد. علاوه بر این، یکی از وظایف مهم استاد مطلوب، راهنمایی و هدایت دانشجویان، به ویژه در دوره های تحصیلات تکمیلی، در انجام پروژه های پژوهشی، پایان نامه ها و رساله ها است. این امر مستلزم داشتن دانش روش شناسی تحقیق، صبر و حوصله، و توانایی در انتقال مهارت های پژوهشی به دانشجویان است. یک راهنمای خوب، ضمن جهت دهی به دانشجو، استقلال فکری و خلاقیت او را نیز پرورش می دهد (Johnson, 2007).

۴. ویژگی های شخصیتی و حرفه ای (Personal and Professional Attributes)

فراتر از دانش و مهارت های فنی، ویژگی های شخصیتی و اخلاق حرفه ای نقش بسزایی در مطلوبیت یک استاد دانشگاه ایفا می کنند. از جمله مهم ترین این ویژگی ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اخلاق حرفه ای: پایبندی به اصول اخلاقی نظیر تعهد و مسئولیت پذیری، عدالت و انصاف در برخورد با دانشجویان، احترام به کرامت انسانی و دیدگاه های مختلف، حفظ رازداری و صداقت (Strike & Soltis, 2009).
• اشتیاق و علاقه وافر: شور و اشتیاق استاد به رشته تخصصی و فرآیند تدریس، مسری است و می تواند انگیزه و علاقه دانشجویان را به طور قابل توجهی افزایش دهد (Bain, 2004).
• انعطاف پذیری و گشودگی: توانایی پذیرش دیدگاه های نو، انطباق با شرایط و نیازهای متغیر دانشجویان، و آمادگی برای بازنگری در روش های تدریس خود.
• مهارت های بین فردی قوی: توانایی برقراری ارتباط صمیمانه و در عین حال حرفه ای با دانشجویان، درک همدلانه مشکلات آنان، و ایجاد فضایی حمایتی و اعتمادآمیز.
• نقش الگو بودن: اساتید، آگاهانه یا ناآگاهانه، به عنوان الگو برای دانشجویان عمل می کنند. رفتار، گفتار و منش حرفه ای استاد می تواند تاثیر عمیقی بر شکل گیری شخصیت علمی و حرفه ای دانشجویان داشته باشد.

۵. مهارت در ارزیابی و ارائه بازخورد سازنده (Assessment and Constructive Feedback Skills)

ارزیابی بخش جدایی ناپذیر فرآیند آموزش است و یک استاد مطلوب باید در این زمینه نیز مهارت کافی داشته باشد. این مهارت شامل استفاده از روش های ارزیابی متنوع (نه فقط آزمون پایانی)، معتبر و متناسب با اهداف یادگیری است. ارزیابی باید به گونه ای باشد که نه تنها سطح دانش دانشجو را بسنجد، بلکه به او در شناسایی نقاط قوت و ضعف خود و بهبود عملکردش کمک کند. در این راستا، ارائه بازخورد سازنده، مشخص، به موقع و محترمانه از اهمیت ویژه ای برخوردار است (Hattie & Timperley, 2007; Wiggins, 2012). بازخوردی که بر تلاش و فرآیند یادگیری متمرکز باشد، تاثیر مثبت تری نسبت به بازخوردهای صرفا قضاوتی دارد.

نتیجه گیری

استاد مطلوب دانشگاه، شخصیتی چندوجهی است که مجموعه ای از دانش تخصصی عمیق، مهارت های آموزشی پیشرفته، توانمندی های پژوهشی قابل توجه، و ویژگی های شخصیتی و حرفه ای برجسته را در خود جمع کرده است. این ویژگی ها در یک پیوستار قرار دارند و اکتسابی هستند؛ بدین معنا که اساتید می توانند با تلاش، مطالعه، و شرکت در برنامه های توانمندسازی، شایستگی های خود را در این زمینه ها ارتقا بخشند. دانشگاه ها و نهادهای سیاست گذار در آموزش عالی نیز وظیفه دارند با ایجاد بسترهای حمایتی، فراهم آوردن فرصت های رشد حرفه ای، و ارزش گذاری برای تلاش های اساتید در جهت بهبود کیفیت، به پرورش و حفظ اساتید مطلوب کمک نمایند. سرمایه گذاری بر روی اساتید، در نهایت سرمایه گذاری برای آینده علمی و توسعه پایدار کشور است.

منابع

• فتاحی، مهدی؛ صالحی، کیوان؛ و قادری، مصطفی. (۱۳۹۸). شناسایی و اولویت بندی مولفه های موثر بر کیفیت عملکرد اعضای هیات علمی دانشگاه ها. فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، ۲۵(۲)، ۷۱-۹۶.
• Bain, K. (2004). What the best college teachers do. Harvard University Press.
• Boyer, E. L. (1990). Scholarship reconsidered: Priorities of the professoriate. The Carnegie Foundation for the Advancement of Teaching.
• Chickering, A. W., & Gamson, Z. F. (1987). Seven principles for good practice in undergraduate education. AAHE Bulletin, 39(7), 3-7.
• Freeman, S., Eddy, S. L., McDonough, M., Smith, M. K., Okoroafor, N., Jordt, H., & Wenderoth, M. P. (2014). Active learning increases student performance in science, engineering, and mathematics. Proceedings of the National Academy of Sciences, 111(23), 8410-8415.
• Hattie, J., & Timperley, H. (2007). The Power of Feedback. Review of Educational Research, 77(1), 81–112.
• Johnson, W. B. (2007). On being a mentor: A guide for higher education faculty. Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
• Ramsden, P. (2003). Learning to teach in higher education (2nd ed.). RoutledgeFalmer.
• Shulman, L. S. (1986). Those who understand: Knowledge growth in teaching. Educational Researcher, 15(2), 4-14.
• Strike, K. A., & Soltis, J. F. (2009). The ethics of teaching (5th ed.). Teachers College Press.
• Wiggins, G. (2012). Seven keys to effective feedback. Educational Leadership, 70(1), 10-16.