وضعیت فرودگاه های ایران، چالش ها و راهکارها
چکیده
در این یادداشت نکاتی درباره ی وضعیت فرودگاه های ایران، چالش ها و راهکار ها و ارتباط آن با گردشگری نکاتی را ارائه می شود. از مهم ترین مسائل فرودگاه های کشور، مسائلی نظیر کمبود ظرفیت و ازدحام مسافر، فرسودگی تجهیزات فرودگاهی، کمبود سرمایه گذاری، ضعف مدیریتی و کمبود نیروی متخصص هستند. نقش دولت در صنایع گردشگری و فرودگاه شامل ایجاد بستر مناسب برای سرمایه گذاری، توسعه زیرساخت های فرودگاهی، بازاریابی و تبلیغات و تسهیل صدور روادید می باشد. نقش بخش خصوصی نیز در صنایع گردشگری و فرودگاه متشکل از سرمایه گذاری در ساخت و بهره برداری از فرودگاه ها، ارائه خدمات فرودگاهی و ایجاد شرکت های هواپیمایی است. برای اثر بخشی مضاعف، دولت و بخش خصوصی باید در کنار یکدیگر برای توسعه ی این صنعت تلاش کنند.
مقدمه
ایران با جاذبه های تاریخی، فرهنگی و طبیعی فراوان، پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به یک مقصد گردشگری جذاب دارد. فرودگاه ها به عنوان دروازه های ورودی به کشور، اولین تصویری را که از ایران و شهر های آن به گردشگران ارائه می کنند، شکل می دهند. بنابراین، لازم است که فرودگاه ها از نظر ظاهری زیبا، مدرن و کارآمد باشند و خدمات باکیفیتی به مسافران ارائه کنند. فرودگاه ها می توانند به عنوان یک مقصد گردشگری جذاب در نظر گرفته شوند. در برخی از کشورها، فرودگاه ها به مراکز خرید، رستوران ها، هتل ها و جاذبه های تفریحی مجهز شده اند که این امر باعث می شود تا مسافران زمان بیشتری را در فرودگاه سپری کنند و از امکانات آن استفاده کنند. فرودگاه ها می توانند به عنوان یک مرکز حمل و نقل برای جابجایی گردشگران به سایر نقاط کشور عمل کنند. برای این منظور، لازم است که شبکه حمل و نقل عمومی بین فرودگاه ها و سایر نقاط کشور به خوبی توسعه یابد.
وضعیت فعلی فرودگاه های ایران
ایران با داشتن موقعیت جغرافیایی استراتژیک در منطقه، پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به یک قطب هوایی در خاورمیانه را دارد. با این حال، صنعت فرودگاهی ایران با چالش های متعددی روبرو است که مانع از رسیدن به این پتانسیل شده است. در حال حاضر، ایران دارای 54 فرودگاه فعال است که 19 فرودگاه بین المللی و 35 فرودگاه داخلی هستند. با این حال، ظرفیت فعلی فرودگاه های ایران چه از نظر زیرساختی و چه از نظر فرهنگی، برای پاسخگویی به تقاضای رو به رشد مسافران داخلی و خارجی کافی نیست. از نظر ترافیک مسافر، فرودگاه مهرآباد تهران با جابجایی بالغ بر 13 میلیون مسافر در سال 1402، شلوغ ترین فرودگاه ایران بوده است. این فرودگاه، یکی از بزرگترین فرودگاه ایران نیز می باشد. فرودگاه های ایران با چالش های بسیاری دست و پنجه نرم میکنند. در ادامه برخی از آنان شرح داده می شوند.
چالش های مهم فرودگاه های ایران
به عنوان اولین مورد، می توان به افزایش تقاضای سفر هوایی به دلیل رشد طبقه متوسط و افزایش تمایل به سفرهای هوایی اشاره کرد. دومین دلیل، عدم توسعه ی زیرساخت های فرودگاهی متناسب با رشد تقاضا می باشد. سومین مورد، توضیع نامتوازن امکانات در فرودگاه های مختلف کشور میباشد. یعنی فرودگاهی که شلوغ تر و دارای متقاضی بیشتر است، طبیعتا در گذر زمان، رسیدگی بیشتری به آن می شود که این اقدامی درست است. اما این شیوه سبب رسیدگی کمتر به سایر فرودگاه ها و در نتیجه عدم پیشرفت آنها می شود. چهارمین دلیل، عدم تناسب ظرفیت ترمینال ها با تعداد پروازها و مسافران در برخی فرودگاه های کشور است. پنجمین و آخرین موردی که می توان نام برد، کمبود در ناوگان هوایی غیر نظامی کشور می باشد. یعنی به دلیل خرابی، نقص یا عدم وجود هواپیما، برخی پرواز ها لغو می شوند. این امر باعث ازدحام و نارضایتی مسافران در فرودگاه می شود.
فرسودگی تجهیزات فرودگاهیکمبود سرمایه گذاری برای نوسازی و بروزرسانی تجهیزات، از مهم ترین دلایل این چالش است. شرکت فرودگاه ها یک شرکت مادر تخصصی درآمد زا است. این شرکت، نیمه خصوصی می باشد و از دولت بودجه نمی گیرد. تمام درآمد های ارزی این شرکت، به حسابی که در بانک مرکزی دارد منتقل می شود. متاسفانه برخی از دولت ها برای پرداخت بدهی هایشان، از منبع ارزی این شرکت در بانک مرکزی استقراض کرده و غالبا باز نمی گردانند. این عدم انضباط مالی دولت، مشکلات زیادی را برای شرکت فرودگاه ها ایجاد می کند. تحریم های اقتصادی و محدودیت در دسترسی به فناوری های جدید نیز از دیگر دلایل این مشکل است. اولویت بندی های نابه جا برای تخصیص بودجه به فرودگاه های مختلف کشور، سبب شده همچنان برخی از فرودگاه ها، بودجه ی کافی برای توسعه و افزایش کیفیت خدمات نداشته باشند.
کمبود سرمایه گذارییکی از مهم ترین دلایل کمبود سرمایه گذاری در این عرصه، عدم ثبات سیاسی و اقتصادی در کشور به دلیل ناکارآمدی و تحریم های ظالمانه است. به عنوان مثال، با شروع و افزایش تحریم ها، برخی منافع و درآمد های ارزی شرکت فرودگاه های ایران محدود شد. تحریم های اقتصادی و محدودیت در دسترسی به منابع مالی خارجی، ضرر های زیادی به این شرکت وارد کرد و از منافع زیادی محروم شد. از دیگر دلایل این مشکل، عدم تمایل بخش خصوصی به سرمایه گذاری در صنعت هوانوردی به دلیل ریسک بالا می باشد. به عنوان مثال، سنگ اندازی های افرادی که تعارض منافع با بخش خصوصی دارند و مشکلات مربوط به بروکراسی اداری، باعث ناامیدی آنها شده است.
ضعف در مدیریتمهم ترین دلیل این مشکل، ساختار سازمانی نامناسب و عدم تمرکز در تصمیم گیری به دلیل دخالت های بی جا یا سیاسی دولت است. یعنی دولت ها گاها با گماردن یک شخص به عنوان رئیس سازمان هواپیمایی کشوری، از او خدماتی هرچند به ضرر این سازمان و مردم را می خواهند. بعضا با دخالت در تصمیم گیری های مهم برای تغییر وضعیت به نفع دولت به جای مردم، به سازمان و مردم آسیب می زنند. کمبود مدیران با تجربه و متخصص در صنعت هوانوردی به دلیل انتخاب مدیران با نگرش سیاسی به جای تخصصی، از جمله مواردی است که باعث ضعف مدیریتی در سازمان هواپیمایی کشوری و به تبع آن در شرکت فرودگاه ها و به تبع آن در فرودگاه ها شده است. یکی دیگر از این دلایل، عدم نظارت کامل، جامع و صحیح بر عملکرد فرودگاه ها توسط شرکت فرودگاه ها می باشد.
کمبود نیروی متخصصیکی از مهم ترین بحران هایی که سازمان هواپیمایی کشوری و شرکت فرودگاه ها اکنون با آن مواجه هستند، ناشناخته بودن و جذاب نبودن تنها دانشکده صنعتی هوانوردی کشور بین دانش آموزان و دانشجوها است. عدم تناسب رشته های تحصیلی دانشگاهی با نیازهای صنعت هوانوردی نیز مشکل فقدان نیروی متخصص را تقویت کرده است. از دیگر دلایل این مشکل، کمبود برنامه های آموزشی تخصصی برای تربیت نیروی کار ماهر می باشد. کمبود دوره های آموزشی مختلفی که در ایران برگزار بشود یا دوره هایی که به دلیل نبود برخی فناوری های لازم در ایران، دائما در خارج از کشور برگزار می شود. دلیل دیگری که برای این معضل می توان گفت، مهاجرت نیروی متخصص به دلیل شرایط نامناسب شغلی و دستمزد پایین است. پرسنل فرودگاهی اعم از مهندسین مراقبت پرواز که مهم ترین و حیاتی ترین بخش فرودگاه را بر عهده دارند، مهندسین الکترونیک هواپیمایی، مدیران ترمینال، نیروهای ایمنی زمینی و... که از شرکت فرودگاه ها و دولت بابت سطح پایین رسیدگی و خدماتی که به آنها داده می شود، ناراضی هستند.
نقش دولت و بخش خصوصی در زمینه ی گردشگری و فرودگاه
ایجاد بستر مناسب برای سرمایه گذاری:
دولت باید با ایجاد ثبات سیاسی و اقتصادی، رفع موانع قانونی و ارائه مشوق های لازم، بستر مناسب را برای سرمایه گذاری در صنعت فرودگاهی فراهم کند. قانون های ناقص و مانع را اصلاح کنند و به تسهیل سرمایه گذاری کمک کنند.
توسعه زیرساخت های فرودگاهی:
دولت باید در توسعه زیرساخت های فرودگاهی، از جمله احداث باندهای جدید، ترمینال ها، برج های مراقبت پرواز و تجهیزات ناوبری، سرمایه گذاری کند. برخی از فرودگاه های ایران در شهرهای کوچک و یا دور افتاده واقع شده اند که این امر دسترسی به آنها را برای گردشگران دشوار می کند. تنوع و کیفیت خدمات ارائه شده در فرودگاه های ایران به ویژه در مقایسه با فرودگاه های سایر کشورهای منطقه، در سطح پایینی قرار دارد و این باید اصلاح شود.
بازاریابی و تبلیغات:
ضعف در بازاریابی و تبلیغات فرودگاه های ایران در سطح بین المللی، منجر به عدم شناخت کافی از این فرودگاه ها و پتانسیل های گردشگری ایران در میان گردشگران شده است. باید اقدامات موثری برای بازاریابی و تبلیغات فرودگاه های ایران در سطح بین المللی انجام شود تا پتانسیل های گردشگری ایران به اطلاع گردشگران در سراسر جهان برسد.
تسهیل صدور روادید:
باید فرآیند صدور روادید برای گردشگران خارجی تسهیل شود تا سفر به ایران برای آنها آسان تر و جذاب تر شود.
سرمایه گذاری در ساخت و بهره برداری از فرودگاه ها:
بخش خصوصی می تواند با سرمایه گذاری در ساخت و بهره برداری از فرودگاه های جدید و یا توسعه و نوسازی فرودگاه های موجود، به رفع کمبود ظرفیت و فرسودگی تجهیزات کمک کند.
ارائه خدمات فرودگاهی:
بخش خصوصی می تواند در ارائه خدمات فرودگاهی، از جمله هندلینگ مسافر و بار، خدمات رستوران و فروشگاه، خدمات امنیتی و... فعالیت کند. همچنین می تواند در فرودگاه ها اطلاعات کافی و جامعی در مورد جاذبه های گردشگری ایران، مکان های دیدنی، رویدادها و جشنواره ها به مسافران ارائه کند.
ایجاد شرکت های هواپیمایی:
بخش خصوصی می تواند با ایجاد شرکت های هواپیمایی جدید و یا توسعه فعالیت شرکت های هواپیمایی موجود، به افزایش رقابت و تنوع در ارائه خدمات هوایی به گردشگران کمک کند.
همکاری دولت و بخش خصوصی:
برای توسعه ی پایدار صنعت فرودگاهی ایران، ضروری است که دولت و بخش خصوصی با یکدیگر همکاری نزدیکی داشته باشند. این همکاری می تواند در قالب مشارکت در پروژه های ساخت و توسعه فرودگاه ها، ارائه خدمات فرودگاهی و یا ایجاد شرکت های هواپیمایی و... برای افزایش کیفیت خدمات ارائه شده به گردشگران صورت گیرد.
پیشنهادات
- پیشنهاد می شود برای حل مشکلات ناظر به اولین چالش مطروحه، به توسعه و احداث ترمینال های جدید در فرودگاه های پرترافیک، به تناسب ظرفیت های هر استان پرداخت. ظرفیت پارکینگ هواپیماها را افزایش داده و برای همزمان نشدن پروازهای بیشتر از ظرفیت فرودگاه، تلاش کرد. فرآیندهای فرود و پرواز را بوسیله ی هوشمند سازی فرودگاه، بهینه سازی، سریع و جذابتر ساخت. فرودگاه های منطقه ای را توسعه داده و مسافران را به استفاده از آنها به جای فرودگاه های مرکزی، تشویق کرد. هواپیمای جدید خرید یا به تعمیر و اورهال هواپیما های زمین گیر مشغول شد.
- راه حل های پیشنهادی برای حل چالش دوم از این قرار می باشد: تخصیص بودجه کافی و کارشناسی شده برای نوسازی و بروزرسانی تجهیزات، یکی از راه حل های این چالش است. ایجاد بازدارندگی برای دست نبردن دولت ها در درآمد های ارزی شرکت فرودگاه ها و حل مشکل بازگردانده نشدن پول های این شرکت با ایجاد ساختار و شیوه نامه ی دقیق و حتمی، از راه های رفع این چالش است. البته این شرکت نیز مانند باقی شرکت ها و موسسات و... که به دلیل تحریم های ظالمانه در درآمد هایشان به مشکل خوردند، با افت یا بلوکه شدن درآمدهایشان مواجه شده است. راه دیگری که می توان انجام داد، استفاده از خدمات یا تسهیلات مالی بین المللی برای نوسازی فرودگاه ها می باشد. متاسفانه بدلیل تحریم، این راه برای شرکت فرودگاه های ایران تقریبا بسته شده است. در شرایط آرمانی یا با دور زدن یا رفع تحریم های مربوطه، این راه، بسیار راه مناسبی می باشد. انتقال فناوری و دانش فنی از کشورهای پیشرفته ی هم پیمان یا تقویت شرکت های دانش بنیان، از دیگر راه حل های این مشکل است. امروزه با روابط خوبی که با کشور های چین و روسیه و دیگر هم پیمانانمان برقرار شده، این مهم قابل پیگیری می باشد. البته از توان دانشمندان و پژوهشگران داخلی در شرکت های دانش بنیان، نباید غافل شد. زیرا ما اکنون در ساخت و تامین بسیاری از تجهیزات فرودگاهی مورد نیاز، به خودکفایی رسیده ایم. آخرین راهی که می توان اشاره کرد، تخصیص بودجه برای فرودگاه های کشور با بررسی دقیق و در نظر گرفتن همه ی جوانب است.
- پیشنهاد می شود برای مواجهه ی درست با چالش سوم که در متن اشاره شده است، به این نکات عمل شود: از جمله راه حل های قابل دسترس، ایجاد ثبات سیاسی و اقتصادی بوسیله ی راه های جایگزین(استفاده از مدیران متخصص و متعهد - تامین مالی با دور زدن یا خنثی سازی تحریم)، برای جلب اعتماد بخش خصوصی می باشد. اما یکی دیگر از راه حل ها که آرمانی و دور از دسترس به نظر می رسد، رفع تحریم های اقتصادی و تسهیل دسترسی به منابع مالی خارجی است. برای حل مشکلات مربوط به بخش خصوصی، ارائه ی مشوق های جذاب به آنها برای سرمایه گذاری در صنعت هوانوردی، راهکار مطلوبی می باشد. باید با افزایش مشارکت بخش خصوصی در ساخت، بهره برداری، بهسازی و مدیریت فرودگاه ها به شرط رفع موانع و دافعه های فعلی، حل این مشکل را تسریع کنیم.
- راه حل های پیشنهادی برای حل مشکل چهارم به این شرح است: اصلاح ساختار سازمانی و ایجاد تمرکز در تصمیم گیری که این مهم با جلوگیری از دخالت افراد غیر متخصص و فسادزدایی محقق می شود؛ تربیت و جذب مدیران متخصص در صنعت هوانوردی که این امر با افزایش سطح علمی تنها دانشکده صنعتی هوانوردی کشور و چاره اندیشی برای جذب حداکثری دانش آموزان کنکوری مستعد که قصد ورود به دانشگاه را دارند به ثمر می رسد؛ ارتقای سطح شفافیت و نظارت بر عملکرد فرودگاه ها؛ استفاده از تجارب و الگوهای مدیریتی موفق در سایر کشورها. به عنوان مثال فرودگاه بین المللی دبی به عنوان یکی از شلوغ ترین فرودگاه های جهان، به یک مقصد گردشگری جذاب تبدیل شده است. در این فرودگاه، مراکز خرید متعدد، رستوران های لوکس، هتل های مجلل و جاذبه های تفریحی متنوعی وجود دارد. یا فرودگاه چانگی سنگاپور نیز به دلیل خدمات باکیفیت، امکانات رفاهی مدرن و فضای سبز زیبا، به یکی از محبوب ترین فرودگاه های جهان در بین گردشگران تبدیل شده است. اینها نمونه هایی از تجارب و الگوهای مدیریتی ارزشمند و قابل استفاده ای هستند که به راحتی قابل بررسی و پیاده سازی می باشند.
- درباره ی پنجمین و آخرین چالش ذکر شده در متن، راه هایی که برای حل آن می توان ارائه داد بدین صورت است: بورسیه و گزینش کردن داوطلبین ورود به این دانشکده و تبلیغ گسترده برای جذب علاقه مندان و افراد مستعد؛ ایجاد رشته های تحصیلی جدید و متناسب با نیازهای صنعت هوانوردی در دانشگاه ها؛ توسعه برنامه های آموزشی تخصصی در ایران برای تربیت نیروی کار ماهر؛ ایجاد فرصت های مطالعاتی و تبادل دانش با سایر کشورها و شرکت دادن نیروهای کار در دوره های مهم و سطح بالای خارج از کشور؛ ارائه حقوق و مزایای مناسب به منظور جذب و حفظ نیروی متخصص.
نتیجه گیری:
صنعت فرودگاهی ایران با چالش های متعددی روبرو است، اما با افزایش سرمایه گذاری، نوسازی و توسعه فرودگاه ها، اصلاحات مدیریتی، تربیت نیروی متخصص و متعهد و استفاده از فناوری های جدید، می توان این چالش ها را رفع کرد و به پتانسیل کامل این صنعت دست یافت. در سال های اخیر، اقداماتی برای رفع برخی از چالش های صنعت فرودگاهی ایران مانند نوسازی تجهیزات، توسعه ترمینال ها، هوشمند سازی فرودگاه و... انجام شده است. با این حال، این اقدامات کافی نیست و برای رسیدن به وضعیت مطلوب، نیاز به تلاش و برنامه ریزی بیشتر است. توجه به مسائل زیست محیطی در توسعه فرودگاه ها نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. باید از فناوری های جدید و روش های نوین برای کاهش آلودگی صوتی و آلایندگی هوا در اطراف فرودگاه ها استفاده شود. همچنین برای کاهش بار ترافیک فرودگاه ها و تسهیل دسترسی مسافران، باید به توسعه حمل و نقل عمومی از جمله مترو، اتوبوس و تاکسی توجه ویژه ای شود. باید از فناوری های نوین مانند هوش مصنوعی و اینترنت اشیا برای افزایش کارایی و ارائه خدمات بهتر به مسافران و گردشگران استفاده کرد. فرودگاه ها نقش مهمی در توسعه صنعت گردشگری ایفا می کنند. با سرمایه گذاری در نوسازی و توسعه فرودگاه ها، ارائه خدمات باکیفیت به مسافران و بازاریابی و تبلیغات موثر، می توان از فرودگاه ها به عنوان یک ابزار قدرتمند برای جذب گردشگران به ایران استفاده کرد. با ترویج گردشگری و جذب گردشگران بیشتر، می توان به رونق صنعت هوانوردی و افزایش تقاضا برای پروازها کمک کرد.