مهارت کنترل خشم و برخی راهکارهای مدیریت قوه غضب از منظر قرآن کریم و احادیث معصومین (ع)
مهارت کنترل خشم و راهکارهای مدیریت قوه غضب از منظر قرآن کریم و احادیث
نویسنده: وحید نژدساعی ابدیان
مقدمه
خشم، یکی از هیجانات طبیعی انسان است که اگر کنترل نشود، پیامدهای مخرب فردی و اجتماعی به همراه دارد. در آموزه های اسلامی، کنترل خشم نه تنها نشانه تقواست، بلکه از فضیلتهای اخلاقی محسوب می شود. قرآن کریم و احادیث معصومین(علیهم السلام) با تاکید بر مفهوم «کظم غیظ» و «حلم»، راهکارهای عملی و معنوی متعددی برای مدیریت این هیجان ارائه داده اند. این مقاله با استناد به آیات و روایات، به بررسی اهمیت کنترل خشم و روشهای تحقق آن می پردازد.
۱. کنترل خشم در قرآن کریم
قرآن کریم در آیه ۱۳۴ سوره آل عمران، کنترل خشم را از ویژگیهای پرهیزکاران برمی شمرد:
«الذین ینفقون فی السراء والضراء والکاظمین الغیظ والعافین عن الناس ۗ والله یحب المحسنین»؛
(پرهیزکاران کسانی اند که در توانگری و تنگدستی انفاق می کنند و خشم خود را فرو می برند و از مردم درمی گذرند، و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.)
این آیه نشان می دهد «کظم غیظ» همراه با «عفو» و «احسان»، محبوبیت نزد خداوند را به همراه می آورد. فروخوردن خشم، نه تنها مهارتی اخلاقی، بلکه عملی عبادی است که انسان را به مقام «محسنین» میرساند.
۲. حلم؛ چراغ هدایت در تاریکی خشم
حلم (بردباری) از مفاهیم کلیدی در مدیریت خشم است. امام جعفر صادق (علیه السلام) در حدیثی می فرمایند:
«الحلم سراج الله...»؛
(بردباری چراغ خداست...) (بحارالانوار، ج۷۱، ص۴۲۲).
حلم همچون نوری است که انسان را از افتادن در دامهای شیطانی خشم حفظ می کند. امام علی(ع) نیز تاکید می کنند:
«الحلم یطفی نار الغضب والحده توجج احراقه»؛
(بردباری آتش خشم را فرو می نشاند و تندی، آن را شعله ورتر می کند.) (غررالحکم، ج۲، ص۱۲۳).
۳. راهکارهای عملی کنترل خشم
الف) تغییر وضعیت فیزیکی
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیثی توصیه می کنند:
«اذا غضب احدکم وهو قائم فلیجلس... وان کان جالسا فلیقم»
(هرگاه خشمگین شدید، اگر ایستاده اید بنشینید و اگر نشسته اید بایستید.) (بحارالانوار، ج۷۳، ص۲۶۴).
این تغییر وضعیت، از شدت خشم می کاهد و فرصتی برای تفکر فراهم می کند.
ب) وضو گرفتن
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خشم را از شیطان می دانند و می فرمایند:
«ان الغضب من الشیطان وان الشیطان خلق من النار وانما تطفا الناربالماء فاذا غضب احدکم فلیتوضا»؛
(خشم از شیطان و شیطان از آتش آفریده شده است و آتش با آب خاموش می شود،پس هرگاه یکی از شما به خشم آمد، وضو بگیرد.) (الترغیب والترهیب، ج۳، ص۴۵۱).
ج) تفکر در قدرت و حلم الهی
امام علی (علیه السلام) می فرمایند:
«... فاذا غضبت فاقعد و تفکر فی قدره الرب علی العباد و حلمه عنهم ...»؛
(... هنگام خشم، در قدرت خداوند و بردباری او نسبت به بندگان بیندیش ...) (تحفالعقول، ص۱۴).
۴. نتایج کنترل خشم
الف) تقرب به خداوند
پیامبر(صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«من کظم غیظا وهو قادر علی ان ینفذه، ملا الله قلبه امنا وایمانا»؛
(هرکس خشمش را فروخورد در حالی که توان انتقام دارد، خداوند قلبش را از امنیت و ایمان پر میکند.) (نهج الفصاحه، ح۲۷۷۸).
ب) عزت در دنیا و آخرت
امام جعفر صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«ما من عبد کظم غیظا الا زاده الله عزوجل عزا فی الدنیا والآخره»؛
(هیچ بنده ای نیست که خشمی را فرو خورد مگر آنکه خداوند عزوجل در دنیا وآخرت بر عزت او بیفزاید.) (اصول کافی، ج۲، ص۱۱۰).
ج) پیروزی بر دشمن
امام علی (علیه السلام) می فرمایند:
«من حلم عن عدوه ظفر به»؛
(هر کس در مقابل دشمن بردبار باشد بر او پیروز می شود.) (کنزالفوائد، ص۱۴۷).
۵. خشم؛ کلید همه بدیها
امام جعفر صادق (علیه السلام) هشدار می دهند:
«الغضب مفتاح کل شر»؛
(خشم کلید هر بدی است.) (کافی، ج۲، ص۳۰۳).
خشم کنترل نشده، عقل را مختل می کند و انسان را به گناه می کشاند. امام علی (علیه السلام) می فرمایند:
«شده الغضب تغیر المنطق وتقطع ماده الحجه وتفرق الفهم»؛
(خشم شدید، چگونگی گفتار را تغییر می دهد، اساس استدلال را بر هم می ریزد وتمرکز فکری را از بین می برد.) (بحارالانوار، ج۷۱، ص۴۲۸).
نتیجه گیری
کنترل خشم در آموزه های اسلامی، نه تنها نشانه ایمان، بلکه عامل تعالی روحی و اجتماعی انسان است. با به کارگیری راهکارهایی مانند حلم، تغییر وضعیت فیزیکی، وضو گرفتن و تفکر در قدرت الهی، می توان بر این هیجان غلبه کرد. احادیث معصومین(علیهم السلام) با تاکید بر عواقب مثبت کنترل خشم (مانند عزت، آرامش و تقرب به خدا) و پیامدهای منفی آن (مانند گمراهی و از دست دادن عقل)، الگویی جامع برای مدیریت این هیجان ارائه می دهند.
منابع
۱. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۱۳۴.
۲. نهج البلاغه، حکمتهای ۴۲۴، ۲۰۷، ۴۶۰، ۹۴.
۳. بحارالانوار، ج۷۱، ص۴۲۲؛ ج۷۳، ص۲۶۴؛ ج۷۸، ص۳۷۰.
۴. اصول کافی، ج۲، ص۱۱۰، ۳۰۳، ۶۳۷.
۵. غررالحکم، ج۱، ص۳۱۱؛ ج۲، ص۱۲۳، ۱۹۹؛ ج۳، ص۲۵۷؛ ج۴، ص۶۰۷؛ ج۵، ص۹۱.
۶. نهج الفصاحه، حدیثهای ۴۶۹، ۲۶۲۸، ۱۸۷۲، ۲۷۷۸، ۱۲۸۸.
۷. تحف العقول، ص۱۴، ۲۸۴.
۸. الترغیب والترهیب، ج۳، ص۴۵۰، ۴۵۱.
۹. کنزالفوائد، ص۱۴۷.
۱۰. معدن الجواهر، ص۳۴.
احادیث از دو سایت کتابخانه احادیث شیعه و پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه نقل شده است، که جهت بهره مندی از احادیث نشانی پایگاه در زیر آورده می شود:
تنظیم کننده: وحید نژدساعی ابدیان
طلبه سطح سه حوزوی رشته تبلیغ (تربیت کودک و نوجوان)
