نقش عوالم در تربیت

نقش عوالم در تربیت انسان

تعریف عوالم

عالم امر: عالم امر را عالم عقل یا عالم عقول یا عالم مفارقات تام یا عالم ارواح یا عالم جبروت یا ملکوت اعلی و ... می نامند. این عالم از ماده و آثار ماده مثل حرکت ،زمان ، مکان ، کیفیت ، کمیت و... منزه است ؛ و از حیث وجودی قویترین مرتبه عالم است ؛ و تقدم وجودی بر تمام عوالم خلقت دارد. البته باید توجه داشت که مراد از این تقدم وجودی ، تقدم زمانی و مکانی نیست ، چون در عالم عقل ، زمان و مکان معنی ندارد؛ لذا پرسش از« کی و کجا بودن » در مورد این عالم نیز بی معنی است. این عالم بر تمام عوالم خلقت احاطه ی وجودی داشته و علت آنهاست. این عالم را از این جهت که شباهتی با عقل انسان دارد و موجودات آن ( ملائک عظام ) همگی از سنخ عقلند ،عالم عقل یا عقول می نامند.

عالم ذر: معنای لغوی«ذر» کوچک بودن، و منتشر و توزیع کردن را در خود دارد؛ یعنی توزیع کردن «ذریه» با در نظر گرفتن کوچک بودنشان. نامگذاری این عالم به ذر از جمله موضوعاتی است که میان متکلمان و مفسران و محدثان بیشترین شهرت را بدست آورده است و این نام برگرفته از این سخن خداوند است: و به یاد آر هنگامی را که پروردگار تو از پشت فرزندان آدم ذریه آن ها را برگرفت( واثق فلیح حسین الحسینی،1400: 24). ذریه طبق گفته دانشمندان لغت به معنی فرزندان کوچک و کم سن وسال است ولی غالبا به همه فرزندان گفته می شود ، گاهی برای مفرد به کار می رود اما در اصل معنی جمع دارد. بعضی ریشه آن را از "ذرء"(بر وزن زرع) به معنی آفرینش می دانند، بنابراین مفهوم اصلی ذریه با مفهوم مخلوق و آفریده شده برابر است. بعضی آن را از "ذر"(بر وزن شر) به معنی موجودات بسیار کوچک مانند ذرات غبار و مورچه های بسیار ریز می دانند و بعضی آن را از ماده "ذرو"( بر وزن مرو) به معنی پراکنده ساختن دانستند و اینکه فرزندان انسان را ذریه گفته اند بخاطر آن است که آن ها پس از تکثیر مثل، به هر سو روی زمین پراکنده می شوند.(مکارم شیرازی ،1380: 4 - 5)

نام های متعددی برای عالم ذر بیان کرده اند از جمله:

1.پیدایش نخستین:

نمایانگر نخستین عالم از عوالم سه گانه ظلمت است چرا که نفس ها در عالم ذر خلق و در آن عالم امتحان شدند و در آنجا عهد و میثاق گرفته شد اما عموم مردم آن را فراموش کرده اند و چیزی به یاد نمی آورند

2.عالم نفس ها:

این نام نیز در کلام خداوند سبحان ذکر شده است:

" آن ها به کلی خدا را فراموش کردند خداوند نیز خودشان را از یادشان برد"

3.عالم سایه ها:

امام محمد باقر فرمودند خدا از شیعیان ما بر ولایت ما پیمان گرفت در حالی که آنها در عالم ذر بودند.خداوند متعال در عالم ذر به اقرار بر ربوبیت خودش و نبوت محمد ص پیمان گرفت در حالی که سایه بودند.

4.عالم عهد و میثاق:

خداوند عهد گرفتن از بنی آدم را نزد فرشته یا سنگ صاحب عهد و میثاق به ودیعه گذاشت، آن هنگام که خداوند از فرزندان آدم میثاق گرفت سنگ حجر الاسود را از بهشت فرا خواند، او هم پیمان ها را در خود فرو برد، پس این سنگ بر آنان که عهد بستند گواهی می دهد

5.عالم اشباح:

رسول خدا فرمودند تو همانی هستی که خداوند با تو بر مخلوقاتش هنگامی که آنها را به صورت اشباح بر پا داشت احتجاج نمود و به آنها گفت آیا من پروردگار شما نیستم؟گفتند آری و گفت محمد فرستاده من است؟گفتند آری، پس فرمود علی امیرالمومنین است؟پس همه خلایق از روی تکبر و خود بزرگ بینی از پذیرش ولایت تو سر باز زدند مگر عده ای اندک که همان اصحاب یمین هستند( واثق فلیح حسین الحسینی،1400: 33).

عالم ذر و ماجرای اخذ میثاق از انسان ها از مسائل بحث برانگیز است که دیدگاه های مختلفی درباره آن مطرح شده است. وجود بیش از دویست روایت در متون شیعه و افزون تر از آن در منابع اهل سنت موجب شده است که دین پژوهان با رهیافت های تفسیر کلامی، فلسفی، روانشناختی و عرفانی به این موضوع بپردازند؛ و ما هم با رویکرد تعلیم و تربیت به این عالم نگریسته ایم. زیرا اثبات وجود عالم ذر آثاری را به همراه دارد که بعضی از آنها عبارتند از: افزایش معرفت و ایمان و گرایش و کشش به عبودیت در برابر خدای سبحان، گرایش به معنویت و یاد خدا و خلوص و عمل صالح، بازگشت به ایمان و وصل به اصل خویش پس از دوری و فراق از خود حقیقی و رحمانی.

عالم دنیا: عالم ماده یا عالم ناسوت یا عالم طبیعت یا عالم مرکبات و ... : این عالم همان عالمی است که ما هم اکنون در آن زیست می کنیم . بارزترین مشخصه ی این عالم ، زمان و حرکت است ؛ و حرکت یعنی خروج تدریجی جسم از حالت بالقوه به سوی حالت بالفعل ؛ و زمان عبارت است از مقدار حرکت. این عالم از حیث وجودی دارای ضعفترین مرتبه است؛ و زمان و مکان از خصوصیات ذاتی(جوهری) آن است ؛ لذا فرض موجود مادی بدون زمان بی معنی است. موجودات این عالم برخلاف موجودات دو عالم قبلی دائما درحال تغییر و به فعلیت رسیدن و استکمال اند و مقصد نهایی موجودات این عالم ، عالم مثال(ملکوت سفلی) و عالم عقل(جبروت و ملکوت اعلی) است ؛ یعنی موجودات این عالم در اثر حرکت جوهری به سوی مجرد شدن می روند و در واقع مرگ موجودات مادی همان لحظه رسیدن آنها به تجرد برزخی است.

عالم برزخ: عالم مثال یا عالم برزخ یا عالم مفارقات غیر تام یا عالم ملکوت سفلی یا عالم خیال منفصل یا... :این عالم نیز از ماده و برخی آثار ماده مثل حرکت و زمان و مکان و انفعال منزه است ؛ ولی برخی از آثار ماده مثل کیفیت و کمیت در آن وجود دارد؛ لذا برخلاف عالم عقل، موجودات آن دارای شکل و رنگ واندازه و امثال این مقولاتند. این عالم از حیث وجودی ضعیفتر از عالم عقل و معلول آن است ولی از عالم ماده قویتر بوده بر آن احاطه ی وجودی داشته و علت آن است. موجودات این عالم از نظر غیر مادی و لا مکان و لازمان بودن شبیه موجوداتی هستند که انسان در خواب می بیند یا در ذهن و خیال خود تصور می کند. لذا این عالم را از آن جهت که شباهتی با قوه ی خیال انسان دارد، عالم خیال منفصل نیز می نامند؛ و از آن جهت که از نظر شدت و رتبه ی وجودی بین عالم عقل و عالم ماده واقع شده است عالم برزخ می گویند. در مورد این عالم نیز پرسش از « کی و کجا بودن » بی معنی است ؛ چون منزه از زمان و مکان است. این عالم به اعتبار سیر نزولی موجودات مادی ، در روند پیدایش و سیرصعودی آنها در بازگشت به مبداء خویش، به دو قسم برزخ نزولی و برزخ صعودی یا مثال نزولی و مثال صعودی تقسیم می شود. لذا مراد از عالم برزخ در زبان دین و متشرعه همان برزخ صعودی است که آدمی و دیگر موجودات بعد از مرگ وارد آن شده و با بدن مثالی و غیر مادی در آن به سر می برند. لازم به ذکر است که در این عالم ، بر خلاف دنیا، همه چیز دارای حیاتی آشکار است.

عالم قیامت: در قرآن، بیش از صد نام و وصف درباره قیامت آمده که هر کدام سر یا اسراری دارند. برخی از آنها عبارت اند از: یوم البعث (رستاخیز)، واقعه، الساعه، یوم القیامه، میعاد، الیوم الآخر (آخرت)، یوم الحساب، یوم الدین، یوم الجمع، یوم الفصل (روز جدایی)، یوم الحق، یوم الخروج، یوم الموعود (روز نوید و مژده)، یوم الخلود (جاودانگی)، یوم الحسره، یوم التغابن (روز آشکار شدن زیان ها)، یوم الوعید، الحاقه (تحقق یابنده)، مرصاد (کمین گاه)، دار القرار (سرای پایدار)( جوادی آملی، ج ۱، ۱۳۹۵: ۳۰۹-۳۹۶(.

روز قیامت هرکسی نامه اعمال خود را در نامه ای که از هر کار کوچک و بزرگی چشم پوشی نشده است، در دست می گیرد. خداوند مهربان ما انسان ها را در روز قیامت زنده می کند و دور هم جمع می نماید شکی نیست به روز قیامت اما افسوس و صد افسوس که اکثر انسان ها نمی دانند . روزی که به گفته ی امیرمومنان علی ( ع ) : ( آسما ن ها به حرکت در می آیند و از هم شکافته شوند و زمین به لرزش در آید و به سختی تکان خورده می شود ، کوهها از جا کنده شده و متلاشی شوند و با خاک یکسان گردند ) . و بدانیم که عمیقترین و حیرت انگیزترین موضوع قیامت گذشتن از گذرگاه های قیامت می باشد. چرا که ما را در پای حسابی نگه می دارند که هر روزش پنجاه هزار سال است .